Qarabağa qayıdış prosesinin strateji liderliyi və praktiki icrası Prezident İlham Əliyevin qətiyyətli siyasi iradəsi və şəxsən nəzarəti ilə həyata keçirilir. Dövlət başçısının mütəmadi səfərləri, bölgədə yeni iqtisadi layihələrin və infrastrukturun açılışında iştirakı, bu məsələyə verilən yüksək önəmin göstəricisidir. Prezidentin çıxışlarında dəfələrlə vurğulanır ki, bu ərazilərin bərpası sadəcə fiziki deyil, eyni zamanda iqtisadi və mənəvi dirçəliş missiyası daşıyır. Hazırda tətbiq olunan “Böyük Qayıdış” proqramı bu baxımdan sosial-iqtisadi idarəçiliyin yeni mərhələsidir.
Qarabağa qayıdış prosesi təkcə coğrafi-siyasi yox, həm iqtisadi-mədəni bir layihədir. Bu layihənin iştirakçıları – keçmiş məcburi köçkünlər – özləri ilə təkcə sosial travma və ümid yox, həm uzunmüddətli davranış təcrübəsi gətirirlər. Belə bir şəraitdə iqtisadi inkişaf yalnız struktur quruculuğu ilə hesab olunmur, insan davranışlarının düzgün başa düşülməsi və ona uyğun strategiyaların hazırlanması ilə mümkündür. Davranış iqtisadiyyatı bu baxımdan dövlət siyasətinin daha real və daha effektiv dizayn edilməsinə imkan yaradır.
Ənənəvi iqtisadi modellər insanın rasional qərar verdiyini əsas götürsə də, davranış iqtisadiyyatı fərdlərin real həyatda keçmiş təcrübəyə, sosial normativlərə və emosional təsirlərə əsaslandığını sübut edir. Qarabağ münaqişəsi və uzunmüddətli köçkünlük şəraiti bu təcrübələrin kütləvi miqyasda formalaşmasına səbəb olub. Buna görə də, rəsmi strategiyaların bu davranış kodlarını nəzərə alaraq dizayn edilməsi məqsədəuyğundur.
Azərbaycanın “Böyük Qayıdışa dair I Dövlət Proqramı” (2022) çərçivəsində yaşayış məntəqələrinin bərpası, infrastruktur quruculuğu və sosial xidmətlərin təşkili nəzərdə tutulmuşdur. Eyni zamanda, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin, KOBİA-nın və Aqrar Kredit və İnkişaf Agentliyinin dəstəklədiyi sahibkarlıq və məşğulluq təşviqi mexanizmləri tətbiq olunur. Lakin bu alətlərin effektivliyi yalnız maliyyə göstəriciləri ilə deyil, əhalinin davranış reaksiyası ilə də ölçülməlidir. Azərbaycanda bu istiqamətdə sistemli elmi tədqiqatlar məhdud olsa da, müşahidələr göstərir ki, bir sıra hallarda keçmiş köçkünlər iqtisadi təşəbbüslərə ehtiyatla yanaşır, aylıq ödənilən sabit müavinətlərə üstünlük verir və kollektiv qərarvermə mühitində özlərini daha inamlı hiss edirlər. Bu yanaşmalar digər post-konflikt ölkələrin təcrübələri ilə də uyğunluq təşkil edir (məsələn, Bosniya və Herseqovinada müharibədən sonra tətbiq edilən mikro kredit proqramları rəqəmsal cəhətdən əlverişli görünsə də, keçmiş travma səbəbilə əhali bu təşəbbüslərə maraq göstərməmişdi. Gürcüstanda isə 2008-ci il münaqişəsindən sonra köçkünlər üçün məşğulluq proqramları hazırlanmış, lakin davranış xüsusiyyətləri nəzərə alınmadığından iştirak səviyyəsi gözləniləndən aşağı olmuşdur).
Bu yazıda Qarabağda həyata keçirilə biləcək üç fərqli, lakin bir-birini tamamlayan davranış yönümlü iqtisadi model təqdim edilir. Bu modellər real müşahidələrə, beynəlxalq təcrübəyə və insan psixologiyasına əsaslanır. Məqsəd odur ki, bu istiqamətdə proqramlar sadəcə rəqəmlərə yox, həm insanın necə düşündüyünə və necə qərar verdiyinə uyğunlaşdırılsın.
Təhlükəsizlik zəmanətli mərhələli sahibkarlıq modeli
Ənənəvi iqtisadi yanaşmalarda sahibkarlıq təşviqləri birbaşa maliyyə dəstəyi və bazar imkanları ilə əlaqələndirilir. Lakin davranış iqtisadiyyatı göstərir ki, xüsusilə travmatik sosial təcrübə yaşamış insanlar üçün əsas stimul “gəlir imkanı” hesab olunmur, “itki qorxusunun olmamasıdır”. Qarabağa qayıdan və illərlə riskdən uzaq həyat tərzinə alışmış insanlar üçün sahibkarlıq yalnız o zaman cəlbedici ola bilər ki, riskin hiss edilməsi azaldılsın və təhlükəsizlik zəmanəti təqdim olunsun.
Bu məqsədlə təklif olunur ki, dövlət müəyyən sahələrdə – məsələn, arıçılıq, istixana, taxılçılıq kimi – əvvəlcə zəmanətli satış və ya alış şərtilə mərhələli proqramlar təqdim etsin. İnsanlar real qazanc gördükcə, öz təşəbbüsləri ilə genişlənməyə daha çox meyilli olurlar. Bu modeldə əsas prinsip belədir: əvvəlcə dəstək, sonra təşviq, sonda isə azad qərar. Təhlükəsizlik zəmanəti psixoloji rahatlıq yaradır, bu isə iqtisadi aktivliyi artırır.
İcma əsaslı müştərək təsərrüfat mexanizmləri
Köçkünlük təcrübəsi olan cəmiyyətlərdə sosial bağlar, qarşılıqlı etimad və kollektiv məsuliyyət anlayışı fərqli səviyyədə olur. Bu baxımdan, fərdi təşəbbüslərdən daha çox icma əsaslı fəaliyyət formaları insanlar üçün daha inandırıcı və etibarlı görünür. Kooperativ əsaslı təsərrüfat modeli burada effektiv yanaşmalardan biridir.
Kooperativlər insanların yalnız əmək resurslarını hesab olunmur, risklərini də bölüşmək imkanı yaradır. Bir kənddə və ya məhəllədə yaradılan ortaq təsərrüfat strukturunda insanlar həm birlikdə plan qurur, həm də nəticəyə birgə məsuliyyət daşıyırlar. Burada dövlət yalnız maddi dəstək verən tərəf yox, həm sosial nizamı təşviq edən katalizator kimi çıxış edir.
Bu model davranış iqtisadiyyatında “sosial normativlər” prinsipinə uyğun gəlir. İnsanlar ətrafdakılardan geri qalmaq istəmir, amma tək risk almağa da meyilli olmur. Müştərək fəaliyyət bu iki məsələni balanslaşdırır.
Rol-model ailələrlə yönləndirmə və təşviq
İnsanların qərarlarını dəyişdirməyin ən təsirli yollarından biri “başqasının uğurunu görməkdir”. Davranış iqtisadiyyatında bu, “role-model effect” kimi tanınır. Qarabağda uğurlu sahibkarlıq və təsərrüfat nümunəsi göstərən ailələrin, açıq şəkildə təqdim olunması – istər media vasitəsilə, istər icma tədbirlərində – digər insanlarda “mən də edə bilərəm” inamını gücləndirir.
Bu model “inandırmaq” yox, təcrübə vasitəsilə azacıq istiqamətləndirmə prinsipinə əsaslanır. İnsanlar özləri kimi bir ailənin uğur qazandığını gördükdə, rəsmi təşviqdən daha çox təsirlənirlər. Bu baxımdan rol-model ailələrə sistemli informasiya dəstəyi və ictimai təşviqat vasitələri təqdim olunmalıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu modellər bir-birindən ayrı hesab olunmur – onlar birləşəndə daha funksional sistem yaradır. Mərhələli sahibkarlıq modeli fərdi inamı yaradır, icma təsərrüfatı sosial dayağı gücləndirir, rol-model isə bütün bunlara psixoloji yön verir. Nəticədə həm fərdi, həm kollektiv, həm də ictimai səviyyədə davranış yönümlü iqtisadi dinamika yaranır.
Qarabağda iqtisadiyyatın, həyatın dirçəldilməsi prosesində uğur infrastrukturun yaradılması ilə yanaşı, keçmiş köçkün əhalinin davranışlarına uyğunlaşdırılmış iqtisadi siyasətlə mümkündür. Davranış iqtisadiyyatı bu sahədə dövlət siyasətini daha effektiv və məqsədyönlü şəkildə dizayn etmək üçün imkanlar yaradır. Beləliklə, Qarabağa qayıdış prosesi yalnız coğrafi yox, həm sosial-iqtisadi düşüncə tərzində dönüşün simvoluna çevrilə bilər.
Sonda qeyd etmək istərdim ki, hazırda burada təqdim olunan təkliflər geniş empirik tədqiqatların nəticələrinə əsaslanmasa da, davranış iqtisadiyyatı nəzəriyyəsi, beynəlxalq oxşar nümunələr və Azərbaycan daxilindəki müşahidələrin bazasında formalaşdırılmış analitik yanaşmadır. Gələcəkdə bu sahədə konkret tədqiqatların aparılması vacib hesab olunur. Çünki mövcud siyasətlərin effektivliyi yalnız texniki göstəricilərlə yox, həm real sosial davranışlarla ölçülməlidir.
Aqil Eyvazov
İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
