Mediada manipulyasiya və ondan qorunma yolları

Müasir dövrdə bir sıra elmi terminlər gündəlik ünsiyyətdə tez-tez istifadə olunan ifadələrə çevrilib. Bu hal insanların dünyagörüşünün genişlənməsi ilə yanaşı, cəmiyyət daxilində müəyyən anlayışlara olan zərurətin artması ilə də əlaqələndirilə bilər. Bu baxımdan son zamanlarda geniş yayılmış və demək olar ki, hər kəsin dilində olan psixoloji anlayışlardan biri də “manipulyasiya” terminidir.

“Manipulyasiya” anlayışı psixologiyada mühüm yer tutur. Latınca manus (əl) və plere (yönləndirmək) sözlərinin birləşməsindən yaranan bu termin, ümumi mənada insanın şüuruna, düşüncə və davranışına dolayı və gizli üsullarla təsir edərək onu müəyyən istiqamətə yönəltmək anlamını daşıyır.

Manipulyasiya təkcə psixoloji sahədə deyil, gündəlik həyatımızın müxtəlif aspektlərində – reklam, marketinq, brend siyasəti və insanlarla ünsiyyət zamanı – fərqinə varmadan məruz qaldığımız bir təsir mexanizmidir. Bu prosesdə inandırma və təsirləndirmə üsulları əsas rol oynayır; manipulyasiya edən tərəf daha çox emosional kanalları hədəf alaraq insanın duyğularını maddi və ya mənəvi məqsədlər üçün istifadə edir. Nəticədə, manipulyasiyaya məruz qalan fərd yalnız davranış baxımından deyil, qərar qəbuletmə prosesində də zərərə uğrayır.

Bu geniş anlayış çərçivəsində bu gün biz konkret olaraq “media manipulyasiyası” fenomeni üzərində dayanacağıq.

Media – informasiyanın cəmiyyətə çatdırılmasını təmin edən bütün vasitələrin (qəzet, televiziya, radio, internet, sosial şəbəkələr və s.) ümumi adıdır. Müasir texnologiyaların sürətli inkişafı nəticəsində insanların informasiyaya çıxış imkanları əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmişdir. Texniki tərəqqi ümumilikdə müsbət hal hesab olunsa da, bu proses müəyyən mənfi tendensiyaları da özü ilə gətirib.

Xüsusilə informasiyanın kəmiyyətcə artması media subyektlərinin bəzən qərəzli, tərəfli və faktoloji cəhətdən yoxlanılmayan məlumatları yaymasına səbəb olur. Nəzərə alsaq ki, auditoriya homojen deyil və fərqli sosial, mədəni, emosional xüsusiyyətlərə malikdir, bu zaman təqdim olunan xəbərlərin və sujetlərin müxtəlif təbəqələrə təsiri də fərqli olur. Bu təsir emosional həssaslıq səviyyəsinə, əvvəlki bilik və təcrübələrə görə dəyişkənlik göstərə bilər.

Bəzi hallarda media orqanları informasiyanı yalnız təhrif etməklə kifayətlənmir, həm də gerçəklikləri qəsdən yanlış və yönlü şəkildə təqdim edərək ictimai rəyə təsir göstərməyə çalışırlar. Belə manipulyasiya halları bəzən bilərəkdən, bəzən isə qeyri-şüuri şəkildə həyata keçirilə bilər.

Media qurumlarının manipulyasiya məqsədləri və üsulları müxtəlif ola bilər. Bunlara reklam və kommersiya maraqları, müəyyən siyasi qüvvələrə bağlılıq və ya ideoloji yönəlik fəaliyyətlər daxil ola bilər. Media vasitələrinin manipulyasiya potensialını artıran əsas amillərdən biri də informasiyanın çoxluğu fonunda etibarlı hesab edilən mənbələrin sayının azalmasıdır. Bu şəraitdə auditoriya daha çox emosiyalara əsaslanan seçimlər etməyə meyilli olur ki, bu da manipulyasiya üçün münbit zəmin yaradır.

Digər tərəfdən, auditoriyanın maraq və gözləntilərini yaxşı analiz edən media qurumları onun emosional vəziyyətinə necə təsir göstərə biləcəklərini də yaxşı bilirlər. Beləliklə, media yalnız məlumat təqdim etmir, eyni zamanda auditoriyasını formalaşdırır, onun düşüncə sərhədlərini müəyyən çərçivəyə salmağı da bacarır. Bu səbəbdən, media manipulyasiyası həm peşəkar səviyyədə, həm də daha təsirli şəkildə həyata keçirilə bilir.

Manipulyasiyanın məqsədlərindən asılı olaraq onun müxtəlif növləri mövcuddur. Bu növlərin təhlili media vasitəsilə ictimai şüurun necə formalaşdırıldığını anlamaqda mühüm rol oynayır.

Aktivizm - adətən cəmiyyətin mübahisəli və ya həssas məsələlərində müəyyən bir mövqeni dəstəkləyən və ya ona qarşı çıxan fəal iştirak və mübarizə formasıdır. Bu fəaliyyətlər əsasən cəmiyyətdə dəyişiklik yaratmaq və ictimai fikrə təsir göstərmək məqsədi daşıyır. Aktivizm bəzən nüfuzlu şəxslərin təşəbbüsü ilə başlasa da, çox vaxt geniş kütlələrin iştirakı ilə kollektiv hərəkata çevrilir. Belə təşəbbüslər ictimai mitinqlər, tətillər, yürüşlər və sosial şəbəkələrdə yayılan çağırışlar vasitəsilə həyata keçirilir.

Reklam - müəyyən auditoriyanı məhsul və ya xidmət almağa, istifadə etməyə və ya müəyyən davranışa təşviq etməyə çalışan bir ünsiyyət və təsir vasitəsidir. Bu, marketinqin ən qədim və geniş yayılan formalarından biridir və əsas məqsədi insanları alış, satış və ya digər konkret hərəkətlərə yönəltməkdir. Müəssisələr bu məqsədlə media platformalarına — televiziya, veb-sayt və mobil tətbiqlərdəki bannerlər vasitəsilə — reklam yerləşdirmək üçün ödəniş edirlər.

Bununla yanaşı, reklam fəaliyyəti yalnız kommersiya qurumları ilə məhdudlaşmır. Bəzi hallarda qeyri-kommersiya təşkilatları və ictimai qruplar da müəyyən ideyaların yayılması, maarifləndirmə və sosial təşviq üçün reklam resurslarından istifadə edirlər.

Mistifikasiya - insanları yanıltmaq və ya çaşdırmaq məqsədi daşıyan hərəkət və ya hadisələr toplusudur. Bu anlayış, qəsdən aldatma yolu ilə reallığın təhrif edilməsini ifadə edir. Aldadıcı ictimai aksiyalar, elmi sahədə saxtalaşdırmalar, saxta bomba təhlükələri və kommersiya fırıldaqları mistifikasiyanın konkret nümunələridir.

Bu manipulyasiya nümunələrinə müxtəlif informasiya vasitələrində azda olsa gələ bilərik, lakin hər birinin sıxlıqla istifadə olunduğu tək yer var – sosial media platformaları. 

Dünyanın nəhəng media qurumları da manipulyasiya metodundan istifadə edir. Media nəhəngi deyəndə ağlagələn ilk media qurumlarından olan CNN və BBC – dən nümunələr gətirək:

CNN

İsrail-Fələstin münaqişəsinin işıqlandırılmasında tərəf tutan  CNN-in bəzi əməkdaşları tərəfindən kanalın İsrail yönümlü mövqe tutduğu və fələstinli tərəfin obyektiv təqdim olunmadığı bildirilib. “The Guardian” tərəfindən əldə edilən altı CNN əməkdaşının ifadələri, onlarla daxili memo və elektron məktub göstərir ki, hər gün xəbərlərin necə təqdim olunacağına dair qərarlar CNN-in Atlanta mərkəzindən gələn göstərişlərlə formalaşır.

CNN-in Suriya həbsxanasından saxta reportajı:

2024-cü ilin dekabrında CNN jurnalisti Klarissa Uord, Dəməşqdəki bir həbsxanada saxlanılan və özünü mülki şəxs kimi təqdim edən bir şəxsi azad etdiklərini bildirdi. Sonradan məlum oldu ki, həmin şəxs Əsəd rejiminin Hərbi Hava Kəşfiyyat İdarəsinin leytenantı Salama Məhəmməd idi və yalnız bir ay əvvəl rüşvət ittihamı ilə həbs olunmuşdu. 

BBC: Köhnə görüntülərlə emosional manipulyasiya 

 BBC 2012-ci ildə Suriyanın Hümus şəhərində baş verdiyi iddia edilən bir qətliamla bağlı xəbərdə, əslində 2003-cü ildə İraqda çəkilmiş bir şəkli istifadə etdi. Şəkildə çox sayda uşaq meyiti vardı və bu görüntü “Suriyada uşaqlar öldürülür” başlığı ilə təqdim olundu. Hadisə ortaya çıxdıqdan sonra BBC görüntünü sildi və bunu "texniki səhv" adlandırdı. Lakin hadisə geniş ictimai tənqidə səbəb oldu və BBC-nin etibarlılığına zərbə vurdu.

BBC: İran müxalifəti haqqında birtərəfli və şişirdilmiş təqdimat.

 BBC Fars xidməti, İran daxilində baş verən lokal etirazları “xalq üsyanı” kimi təqdim etmiş və etiraz aksiyalarının miqyasını şişirtmişdi. Reallıqda isə hadisələr müəyyən şəhərlərlə məhdudlaşırdı və geniş xalq hərəkatı xarakteri daşımırdı.

Nəticədə İran hökuməti BBC-ni “psixoloji müharibə vasitəsi” adlandıraraq onun məqsədli şəkildə ölkədə sabitliyi pozmağa çalışdığını bəyan etdi.

Yerli media orqanlarında da müxtəlif manipulyasiya metodlarına rast gəlinir. Qlobal media nəhəngləri – məsələn, BBC və CNN kimi beynəlxalq platformalarla müqayisədə Azərbaycan media subyektlərinin auditoriya həcmi, təsir imkanları və maliyyə mənbələri müəyyən qədər fərqlidir. Bu fərqlər manipulyasiya edilən mövzuların və istifadə olunan manipulyasiya üsullarının da fərqlənməsinə səbəb olur.

Azərbaycan mediasında manipulyasiya cəhdləri xüsusilə sosial şəbəkələr vasitəsilə özünü göstərir. Müxtəlif müxalif yönümlü media qurumlarının ölkədəki sosial problemləri daha qabarıq şəkildə təqdim etməsi, əksinə, iqtidaryönlü media orqanlarının mövcud vəziyyəti ideallaşdırmağa meyilli olması kimi hallar cəmiyyət üçün tanış nümunələrdir. Bu hallar medianın obyektivlik prinsiplərindən uzaqlaşaraq müəyyən maraqlara xidmət edən informasiya vasitəsinə çevrildiyini göstərir.

Xüsusilə son illərdə ölkəmizdə baş vermiş mühüm ictimai-siyasi hadisələr – o cümlədən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası istiqamətində atılan addımlar, genişmiqyaslı tədbirlər və Qarabağ müharibəsi dövrü – media manipulyasiyası üçün münbit zəmin yaratmışdır. Müharibə şəraitində cəmiyyətin yüksək emosional həssaslığı manipulyasiyanın təsir gücünü artırmış və bu, bəzən məqsədyönlü şəkildə sui-istifadəyə səbəb olmuşdur.

Bu dövrdə bəzi sosial media platformalarında mənbəsiz, təhrif olunmuş və ya saxta məlumatların – o cümlədən yalançı şəhid xəbərlərinin – yayılması müşahidə edilirdi. Bu cür halların əsas məqsədi ictimai rəyi çaşdırmaq, emosional gərginlik yaratmaq və informasiya xaosu vasitəsilə ictimai inamı sarsıtmaq olmuşdur. Belə manipulyasiya cəhdləri bəzən daxili, bəzən isə xarici mənşəli aktorlar tərəfindən həyata keçirilmiş və milli birliyi hədəf alan dezinformasiya kampaniyaları şəklində özünü göstərmişdir.

Azərbaycanın ev sahibliyi etdiyi və 80-dən çox ölkə rəhbərinin, ümumilikdə 76 mindən artıq xarici qonağın iştirak etdiyi COP29 tədbiri ölkənin beynəlxalq miqyasda artan nüfuzunu əks etdirən mühüm bir qlobal platformadır. Lakin belə irimiqyaslı beynəlxalq tədbirlərin keçirildiyi dövrlərdə informasiya mühitində müxtəlif yanaşmalar və təqdimatlar müşahidə olunur. Bu kontekstdə, bəzi sosial media istifadəçiləri və müxalif yönümlü media qurumları tərəfindən tədbirin mahiyyətini və əhəmiyyətini kiçiltməyə yönəlmiş paylaşımlar yayımlanmışdır.

Qeyd olunanlar arasında fəaliyyəti Azərbaycan ərazisində məhdudlaşdırılmış “Azadlıq Radiosu” da tədbirdə iştirak etmiş və prezidentin köməkçisi Hikmət Hacıyevə tədbirin konteksti ilə tam uyğunlaşmayan, qərəzli hesab edilə biləcək sual ünvanlamışdır.

Bundan əlavə, sosial mediada müəyyən bot hesabları vasitəsilə tədbiri boykot etməyə yönəlik təşviqat və çağırışlar da müşahidə olunmuşdur. Lakin bu cəhdlər geniş ictimai dəstək qazana bilməmiş və tədbirin keçirilməsinə əhəmiyyətli təsir göstərməmişdir.

Bu kimi hallar göstərir ki, beynəlxalq tədbirlərin informasiya müstəvisində təqdimatı da müəyyən siyasi və ideoloji maraqlar çərçivəsində manipulyasiya obyektinə çevrilə bilər. Bu baxımdan, informasiya təhlükəsizliyi, medianın peşəkar və balanslı fəaliyyəti, eləcə də ictimai rəyin formalaşmasında obyektivliyin təmin edilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Əldə edilən müşahidələr göstərir ki, media manipulyasiyası müasir informasiya cəmiyyətində həm qlobal, həm də yerli miqyasda ciddi çağırış olaraq qalır. Xüsusilə informasiya bolluğu, sosial şəbəkələrin sürətli yayılma gücü və emosional təsir imkanları manipulyasiya riskini artırır. Bu mənada cəmiyyətin informasiya təhlükəsizliyi və doğru məlumata çıxışı məsələləri daha da aktuallaşır.

Media manipulyasiyasından müdafiə olunmağın yolu media savadlılığının artırılmasıdır. Bu, yalnız texniki bilik deyil, eyni zamanda informasiya mənbələrini qiymətləndirmək, fərqli mövqeləri təhlil etmək və informasiyanın məqsədini dərk etmək bacarığıdır. Şəxsin tənqidi düşünmə vərdişlərini inkişaf etdirməsi, mənbənin etibarlılığını yoxlaması və emosional reaksiya ilə deyil, analitik yanaşma ilə məlumatı dəyərləndirməsi manipulyasiya cəhdlərinə qarşı güclü sipər ola bilər.

Nəticə etibarilə, informasiya cəmiyyətində vətəndaşların yalnız informasiya istehlakçısı deyil, eyni zamanda məsuliyyətli informasiya istifadəçisi kimi yetişdirilməsi dövlətin, təhsil sisteminin və medianın qarşılıqlı əməkdaşlığı ilə mümkün ola bilər. Bu isə həm fərdi, həm də ümumictimai səviyyədə daha dayanıqlı və şüurlu informasiya mühitinin formalaşmasına xidmət edəcək.

Ayhan Ağarzayev