Suriya sürətlə bərpa olunmalıdır - əks halda çox riskli situasiya yarana bilər

2024-cü ilin dekabrında Bəşər Əsəd rejimi tez və gözlənilməz şəkildə çökmüşdü. Hayat Təhrir əş-Şam (HTŞ) döyüşçülərinin rəhbərlik etdiyi üsyançılar Hələbi ələ keçirib cənuba doğru sürətli irəliləmişdilər.Təxminən bir həftə ərzində Dəməşqə çataraq hökumətin təhlükəsizlik qüvvələrinin rejimi müdafiə etməyə hazır olmadığını göstərdilər. Əsəd Moskvaya qaçdı və onun 25 illik hakimiyyəti sona çatdı. HTŞ lideri Əhməd əş-Şərra müvəqqəti hökumət quraraq Suriyanın siyasi keçid planını elan etdi.

Bu üsyançı hücum yaxşı planlaşdırılmış və Türkiyənin dəstəyi ilə mümkün olmuşdu. Türkiyə Suriyanın şimalında əraziyə nəzarət edir və İdlibə təhlükəsiz keçid təmin edirdi. Lakin rejimin bu qədər tez çökəcəyini çox az adam gözləyirdi. Əsəd rejimi uzun illərdir xarici tərəfdarlarının dəstəyindən asılı idi. Ancaq Rusiya Ukrayna müharibəsi ilə məşğul idi, İran zəifləmişdi, Hizbullah isə Livanda İsrailə qarşı mübarizədə güc itirmişdi. Bu səbəblərdən rejimin əsas müttəfiqləri onu müdafiə etmək iqtidarında deyildilər.

Rejimin dağılmasından sonra ABŞ, Avropa və BMT Suriyanın yeni rəhbərliyi ilə əlaqə qurmağa çalışdılar. Humanitar təşkilatlar HTŞ-ni praqmatik tərəfdaş kimi görürdülər. Lakin HTŞ keçmişdə Əl-Qaidə ilə bağlı olan Əl-Nusra Cəbhəsindən yaranmışdı. Qrup Əl-Qaidədən ayrıldığını elan etsə də, ABŞ və BMT onu hələ də terror təşkilatı kimi tanıyır. Bu səbəbdən beynəlxalq ictimaiyyət HTŞ liderlərinin niyyətləri barədə ehtiyatlı idi və Suriyada bir cihad dövlətinin qurulması riskindən narahatlıq keçirirdi.

Əsəd rejiminin süqutundan sonra suriyalılar təmiz bir başlanğıc arzusundadırlar. Əksəriyyət korrupsiya və pis idarəetmədən yorulmuş vəziyyətdədir. Yeni keçid dövrünün müsbət nəticələr gətirməsi üçün Suriya beynəlxalq güclərin maraqlarına alət olmamalıdır. Onilliklər ərzində regional və beynəlxalq güclər Suriyaya ya təzyiq göstərmiş, ya da öz maraqlarına uyğun yanaşmışdılar. Lakin bu yanaşmalar artıq keçərli deyil. Suriyalılar, Əhməd əş-Şərra və digər HTŞ liderlərinin necə idarəçilərə çevriləcəyi bəlli olmasa da, öz ölkələrini yenidən qurmaq şansı qazanmalıdırlar. Beynəlxalq ictimaiyyət dar maraqlar güdərsə və ağır şərtlər irəli sürsə, Suriya üçün bu keçid dövrü uğursuz ola bilər. Əksinə, Suriya iqtisadiyyatını bərpa etmək və daxili barışı təmin etmək üçün dəstəklənməlidir.

Müharibə və dağıntılar Suriyanın sosial-iqtisadi vəziyyətini pisləşdirib. Yerli və xarici dəstək olmadan ölkə özünü yenidən qurmaqda çətinlik çəkəcək. Qaçqınların geri qayıtması və investisiyaların cəlb olunması üçün sabitlik təmin edilməlidir. BMT bu prosesdə əsas rol oynamalı və yeni hökumət bu dəstəyi fəal şəkildə əldə etməyə çalışmalıdır. Sadəcə beynəlxalq əməkdaşlıqla Suriya öz keçidini uğurla başa vura və daha sabit, ədalətli bir gələcəyə doğru irəliləyə bilər.

BMT-nin Suriyaya dair artıq mövcud olan bir xüsusi elçisi və 2015-ci ildə qəbul edilmiş Təhlükəsizlik Şurasının qətnaməsi var. Bu qətnamə, Suriyada “etibarlı, əhatəli və qeyri-sektarian idarəetmə” yaratmaq məqsədilə siyasi prosesi asanlaşdırmağı nəzərdə tutur. Bu məqsəd bu gün də Suriya xalqının istəklərinə uyğundur. Lakin bu məqsədə çatmaq üçün qurulan mexanizmlər artıq səmərəli deyil. Qətnamə, artıq mövcud olmayan Əsəd rejimi ilə əməkdaşlıq üçün qəbul edilmişdi.

BMT-nin xüsusi elçisi illərdir Türkiyədəki müxalifət və hökumət nümayəndələri arasında yeni və ya yenilənmiş Suriya Konstitusiyası üzərində danışıqlar aparılmasını təmin edib. Ancaq bu danışıqlar heç bir nəticə verməyib və əsl siyasi dəyişikliklər üçün konkret addımların atılmasının əvəzi olub. İndi isə hakimiyyətdə olan HTŞ terror təşkilatı kimi tanındığı üçün BMT-nin dəstəklədiyi hər hansı prosesdən kənarda qalıb.

Yeni liderlər, Əhməd əş-Şərra və müvəqqəti hökumət təkcə Əsəd rejimi ilə deyil, həm də beynəlxalq ictimaiyyətin son on ildə Suriyaya olan münasibəti ilə təmiz ayrılma istəyirlər. Yeni hökumət, Suriyanın gələcəyini müzakirə etmək və yeni konstitusiya hazırlamaq üçün milli konfrans keçirmək planlaşdırır. Lakin BMT və digər ölkələrin əməkdaşlıq etdiyi ənənəvi müxalifət qrupları burada təmsil olunmayacaq. Bununla belə, hökumət həmin müxalifət qruplarının bəzi fərdi üzvlərini konfransa və daha geniş keçid prosesinə dəvət etməyə açıqdır.

Əş-Şərra və onun komandası, Suriyanın etnik və dini baxımdan müxtəlif cəmiyyətini nəzərə almağın vacibliyini anlayır. Onlar davamlı bir idarəetmə qurmaq istəyirlərsə, bu müxtəlifliyə hörmət etməli olduqlarını bilirlər. Lakin Suriya rejimini devirən qruplar da müxtəlif ideoloji və regional maraqlara sahib olan bir koalisiyadır. Əsas mübarizə artıq sona çatdığı üçün güc və resursların bölüşdürülməsi ilə bağlı gərginliklərin yaranması qaçılmazdır.

Suriyanın yenidən qurulması üçün ən böyük maneələrdən biri geniş iqtisadi sanksiyalardır. Təhlükəsizlik Şurasında bölünmələr mövcud olsa da, yeni bir qətnamə qəbul etmək mümkündür. Xüsusilə, Suriyanın yeni hökuməti geosiyasi münaqişələrdən uzaq qalmağı bacararsa, bu, daha asan ola bilər. Təhlükəsizlik Şurası yeni bir missiya yaratmalı və ya hazırkı xüsusi elçi ofisini Suriyada yerləşən, keçidi dəstəkləyəcək daha konkret bir missiyaya çevirməlidir. Bu missiya, Suriyada yeni hüquq sistemi və inandırıcı polis qüvvələrinin qurulmasını təmin etməli, təhlükəsizlik sektorunda islahatlar həyata keçirməli və insan hüquqlarını qorumağa yönəlmiş tədbirlər görməlidir.

Suriyanın əhalisinin yarısından çoxu vətəndaş müharibəsi səbəbindən öz evlərini tərk edib. Qaçqınların geri qayıtması və cəmiyyətə inteqrasiyası təmin olunmalıdır. BMT bu prosesdə keçid ədaləti mexanizmlərindən istifadə edərək kömək edə bilər. Məsələn, Kolumbiya və ya Cənubi Afrikanın təcrübələri nəzərə alına bilər. Bu mexanizmlər həm insan hüquqları pozuntularını həll etmək, həm də icmalar arasında qisas hücumlarının qarşısını almaq üçün faydalı ola bilər. Bundan başqa, BMT humanitar yardımın koordinasiyası və inkişafın təşviqi üçün də fəaliyyətini davam etdirməlidir.

Suriyanın yenidən qurulması üçün əsas maliyyə dəstək Körfəz ölkələri, Avropa İttifaqı və bəlkə də ABŞ-dan gələcək. Ölkənin ehtiyacları çox böyükdür və yüz milyardlarla dollar tələb olunur. Müharibə səbəbindən Suriyanın iqtisadiyyatı ciddi şəkildə zərər görüb. Ümumi Daxili Məhsul kəskin şəkildə azalıb, səhiyyə sistemi çöküb və bir çox şəhərdə infrastruktur məhv edilib. İşsizliyi azaltmaq və iqtisadiyyatı bərpa etmək üçün yenidənqurma səyləri əsasən enerji, səhiyyə və mənzil sektorlarına yönəlməlidir. Bu dəstək tez və effektiv şəkildə həyata keçirilməlidir. Əks halda, iqtisadi bərpa prosesindəki gecikmələr narazılığı artıraraq, Suriyanın sabit və plüralist siyasi sistemə keçidini riskə atacaq.

Gülay Qəribova