Ağdam Cümə Məscidi – tarixin səssiz şahidi

Azərbaycanın Qarabağda əldə etdiyi tarixi Zəfərdən 5 il ötür. 44 günlük Vətən müharibəsində qazanılan bu möhtəşəm qələbə ilə Azərbaycan yalnız öz torpaqlarını işğaldan azad etmədi, eyni zamanda erməni vandalizminin ən sərt zərbələrinə məruz qalan, “əsirlik”də qalan mədəniyyət mirasını da xilas etdi. Müzəffər Ordumuzun şücaəti və Ali Baş Komandan İlham Əliyevin qətiyyəti nəticəsində Qarabağın azadlığı ilə yanaşı, xalqımızın milli kimliyini, yaddaşını və tarixi irsini daşıyan mədəniyyət abidələri də yenidən öz sahibinə qovuşdu. Bu Zəfər yalnız hərbi-siyasi deyil, həm də mədəni dirçəlişin başlanğıcı oldu.

Crossmedia.az olaraq biz də “Mədəniyyətimizin zəfəri” rubrikası ilə işğaldan azad edilən ərazilərimizdəki mədəni irs incilərini oxucularımıza təqdim edəcəyik. Rubrikanın növbəti yazısını isə Qarabağın mədəni simvollarından biri olan abidəyə - Ağdam Cümə Məscidinə həsr edirik.

Ağdam şəhərinin mərkəzində hündürlüyü, nizamı ilə seçilən Cümə məscidi Qarabağın dini-memarlıq məktəbinin monumental nümunəsi, bir xalqın tarixinin daşlaşmış səhifəsidir. Memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən 1868-1870-ci illərdə inşa edilmiş bu məbəd həm klassik sadəliyi, həm də həndəsi təmkinliyi ilə diqqət çəkir.

Ağdam Cümə məscidinin ibadət salonunun əsas planını ortasında dörd sütun olan ənənəvi kvadrat forma təşkil edir. Bu kvadratın şərq və qərb tərəflərində üç dərin taxça sırası salonun sahəsini genişləndirərək ona düzbucaqlı form verir - nəticədə məkan həm mərkəzi konsentrasiya, həm də yan eyvanlarla genişlənmə prinsiplərini birləşdirir. Cənub divarının ortasında uca mehrab tağçası yerləşir; yan tağçaların üstü isə interyerə baxan eyvan şəklində olub qadınların ibadəti üçün nəzərdə tutulmuşdu.

İbadət salonu günbəzlər, tağlar və tağbəndlərlə örtülü, daşdan tikilmiş kubik tutumu ilə xarakterizə olunur. Bu həndəsi təmkin məscidin klassik sadəliyini və funksional təmizliyini vurğulayır. Şimal fasadın künclərində yerləşən minarələr - incə silindrik formanı qoruyub, üfüqi kəmərlərlə hissələrə bölünmüş və kərpic hörgü nümunələri ilə üzlənmiş - məscidin simmetrik planını tamamlayır.

Məscidin eyvan və giriş həlli də xüsusi diqqət çəkir: şimal tərəfdə yerləşən əsas giriş dərin eyvan-bastağ içərisində verilib, açıq eyvanın yanlarında isə iki mərtəbəli otaqlar yerləşir. Bu cür təşkil edilmiş giriş zonası, həm funksional, həm də kompozisiya baxımından məscidin ümumi harmoniya strukturuna xidmət edir.

Mehrab tağçasının üstündəki kitabədə dekor ustasının adı - mərhum Kərbəlayi Nəqqaş Təbrizinin oğlu ustad Məhəmməd Nəqqaş Təbrizi - və təmir tarixi (hicri 1331 = miladi 1913) qeyd olunmuşdur ki, bu da məscidin yalnız inşa edilən dövrə yox, sonrakı restavrasiya mərhələlərinə də malik olduğunu göstərir.

Ağdam Cümə məscidi şəhərin dini və ictimai həyatında mərkəzi yer tutmuşdur. İbadət zallarının geniş planı və əlavə eyvan-mekanlar toplu ibadətlər, cümə namazları və dini mərasimlərin keçirilməsi üçün əlverişli şərait yaradırdı. Məscidin memarlıq planı həm yerli ənənələri, həm də regionun dini memarlıq baxışlarını əks etdirir, onun funksionallığı və estetik təmizliyi şəhər sakinlərinin gündəlik dini ehtiyaclarını qarşılamışdır.

Məscidin tarixi boyunca burada fəaliyyət göstərən axund və imamlardan bəzilərinin adları bizim mənbələrdə qeyd olunub: Axund Molla Mustafa Əliyev (1873-), Hacı İbrahim ağa Axundov, Axund Molla Zülfüqar Axundov (-1937), Məhəmməd ağa Müctəhidzadə, Seyid Mirheydər ağa Zeynalov (1946-1964), Hacı Barat Bağırov (1978-1993). Bu şəxslər məscidin dini və sosial-həyati funksiyalarını davam etdirmiş, cəmiyyətlə məscid arasında əlaqəni qorumuşlar.

Ermənistanın 1992-1994-cü illərdə işğalçılıq siyasəti nəticəsində Azərbaycanın ərazilərinin böyük hissəsi ələ keçirildi və Ağdam Cümə məscidi də bu faciədən payını aldı. Məscid işğal dövründə aşağıdakı ağır zədələnmə və təhqir nümunələrinə məruz qaldı, minarələrin daxildən sökülməsi, minarə konstruksiyalarının dağıdılması məscidin siluetini pozdu.

Tavanın bir neçə yerdən uçurulması, daxili tərtibatın (dizayn, naxışlar və wall-art) məhv edilməsi.

Hücrələr və yardımçı otaqların uçurulması, kommunal və kommunikasiya xətlərinin məqsədyönlü şəkildə dağıdılması.

Məscidin bəzək elementləri, texnika və inventarının qarət edilərək daşınması.

İç və xarici divarlarda azərbaycan xalqına qarşı alçaldıcı, təhqiredici graffitilərin yazılması.

Məscidin ibadət zalından və köməkçi otaqlardan heyvan saxlanılması, mal-qara və donuzların tövlə kimi istifadə olunması.

Bu faktlar yalnız fiziki ziyanı təsvir etmir; məscidin mənəvi, mədəni və tarixi dəyərinə də böyük zərbə vurulmuşdu. Hər daşda və divarda görünən izlər bir toplumun incimiş yaddaşını əks etdirir.

Ağdam Cümə məscidi, Azərbaycanın milli qanunvericiliyi və beynəlxalq mədəni irsə dair konvensiyalar çərçivəsində qorunan abidə statusuna malikdir. Onun qorunması və müdafiəsinə aid hüquqi əsaslar arasında aşağıdakılar qeyd olunur:

1954-cü il Haaqa Konvensiyası (silahlı münaqişə zamanı mədəni dəyərlərin qorunması).

1972-ci il YUNESKO Konvensiyası (ümumdünya mədəni və təbii irsin mühafizəsi).

1992-ci il Avropa Konvensiyası (arxeoloji irsin mühafizəsi).

1998-ci il 10 aprel tarixli Azərbaycan Respublikasının “Tarix və Mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında” qanunu.

Bunlara əlavə olaraq, məscid 02 avqust 2001-ci il tarixli 132 №-li Nazirlər Kabineti qərarı ilə ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına daxil edilmişdir; bu qərar onun dövlət səviyyəsində qorunmasını mühüm dərəcədə gücləndirir.

Torpaqların azad edilməsindən sonra məscidin bərpası Azərbaycan dövlətinin, qeyri-hökumət və özəl sektorun birgə dəstəyi ilə həyata keçirilməyə başlandı. Bərpa prosesinin mühüm tərəfdaşları arasında Heydər Əliyev Fondu, “PAŞA Holdinq” və xarici ekspert təşkilatları, o cümlədən Avstriyanın “Brugger & KO Restauratoren GmbH” şirkəti olmuşdur. Restavrasiya işləri 2022-ci ilin martından etibarən başlanmışdır.

Restavrasiyada aparılan əsas işlər və prinsiplər:

İlkin memarlıq üslubunun bərpası: ilkin tikinti zamanı istifadə olunan materialların araşdırılması və onlara uyğun yenidən tətbiqi; Avstriya ekspertləri ilə birlikdə material analizləri aparılıb.

Strukturun möhkəmləndirilməsi: bünövrələrin gücləndirilməsi, köhnəlmiş və zədələnmiş daşların, minarə daşlarının təmiri və yenidən yerləşdirilməsi.

Taxta konstruksiyaların bərpası və konservasiyası: tavan və digər taxta elementlərin konservasiyası, zəruri bərpa işləri.

Divarların və daş üzlüklərin təmizlənməsi: eyvan divarlarında qeyri-təbii materialların təmizlənməsi, orijinal daş kompozisiyalarının bərpası.

İç struktur və giriş qapısının bərpası: məscidin içində yerləşən daşların, giriş qapısının bərpası və fasadın tarixi görkəminə uyğun şəkildə restavrasiyası.

Bu işlər məscidin yalnız xarici görünüşünü deyil, həm də struktur təhlükəsizliyini bərpa etmək məqsədini güdürdü. Restavrasiyanın beynəlxalq ekspertlərlə aparılması məscidin tarixi memarlıq dəyərlərinə hörmətli yanaşmanın göstəricisidir.

İşğal dövründə məsciddən götürülmüş, ya da sonrakı dövrlərdə bərpa prosesi zamanı əldə edilmiş daş-parçalar və yadigarlar da nümayiş etdirilir. Məsələn, 2000-ci ilin mayında Ümummilli Lider Heydər Əliyevə təqdim olunmuş Ağdam Cümə məscidinə aid daş parçası bərpa işlərində və təqdimatlarında xatirəvi əhəmiyyət daşıyır və sərgilənir.

Ağdam Cümə məscidinin əhəmiyyəti bir neçə müstəvidə qiymətləndirilə bilər:

1. Tarixi-memarlıq dəyəri: regionun dini memarlıq ənənələrini nümayiş etdirən, kvadrat plan, tağ və çardağ sistemləri ilə seçilən abidədir.

2. Mədəni yaddaş: məscid əhali üçün dini ritual və sosial toplaşma yeri olmuş, şəhərin mədəni kompaktliyinin bir hissəsini təşkil etmişdir.

3. İctimai-siyasi simvolika: işğal dövründə məscidə edilən ziyan və sonrakı bərpa prosesləri Azərbaycanın tarixi ədalətinin bərpası və mədəni dirçəlişinin simvoluna çevrilmişdir.

4. Beynəlxalq əməkdaşlıq nümunəsi: restavrasiyanın yerli və xarici ekspertlər tərəfindən aparılması mədəni irsin qorunması sahəsində beynəlxalq standartların tətbiqini nümayiş etdirir.

Ağdam Cümə məscidi bir zamanlar şəhərin ruhunu, ibadətinin nizami ritmini və memarlıq zərifliyini saxlayan məkan idi. İşğal və vandalizm illəri onun daşlarına yaraşmayan izlər saldı, amma bərpa işləri və milli irsin yenidən canlanması ümid verir ki, bu məscid yenə də öz yerini alacaq, yeni nəslin yaddaşında həm tarixi dərs, həm də dirçəlmiş ümid nişanəsi kimi yaşayacaq. Restavrasiyanın uğuru yalnız daşların bərpası yox, həm də toplumun mədəniyyətə olan hörmətinin bərpasıdır.

Ayan Sədi