Zəngəzur dəhlizi: Azərbaycanın hüququ və geostrateji hədəfidir

Zəngəzur dəhlizinin açılması müasir dövrdə Cənubi Qafqaz regionunda həllini gözləyən ən aktual geosiyasi və iqtisadi problemlərdən biridir. Bu dəhliz, 10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanat çərçivəsində yaradılması nəzərdə tutulan etibarlı nəqliyyat yoludur. Onun əsas məqsədi, Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə bilavasitə rabitəsini təmin etməkdir.

Zəngəzur dəhlizi, təkcə Azərbaycan deyil, bütün region ölkələri üçün iqtisadi imkanlar yaradan strateji infrastruktur layihəsidir. Belə ki, dəhliz, Asiya və Avropa arasında malların daha sürətli və effektiv daşınmasını təmin edəcək. Bu marşrutunun açılmasıyla Rusiya, Türkiyə, Orta Asiya, Çin ölkələri arasındakı iqtisadi əlaqələr möhkəmlənəcək. Bu, regionun tranzit potensialını artıracaq və ölkələrin çıxış bazarlarını genişləndirəcək. Dəhliz neft və qaz boru xətləri tərəfindən diversifikasiya edərək, enerji ehtiyatlarını beynəlxalq bazarlara daha asan çıxarmaq imkanı yaradacaq. Avropa ölkələri bu dəhliz vasitəsilə Cənub Qaz Dəhlizini tamamlayan alternativ enerji marşrutlarından faydalana biləcək. Bu da Avropanın enerji təminatının sabitliyini artıracaq. Zəngəzur dəhlizi Cənubi Qafqazı Beynəlxalq Orta Dəhliz sisteminə daha dərin inteqrasiya edəcək. Bu marşrut Xəzər dənizi vasitəsilə Çin, Qazaxıstan və Orta Asiya bazarlarından Avropaya gedən ticarət yüklərinin həcmini artıracaq. Bunun nəticəsində tranzit ölkələrin iqtisadiyyatı üçün yeni gəlir mənbələri yaranacaq.

Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizi üzərində təklif etdiyi logistik və enerji layihələri ona bölgənin iqtisadi mərkəzinə çevrilmə imkanı verəcək. Bundan başqa, dəhlizin istifadəyə verilməsi Azərbaycanın qeyri-neft sektorunun gücləndirilməsinə əsas təkan verəcək. Bu, milli iqtisadiyyatı daha dayanıqlı və rəqabət qabiliyyətli edəcək. Dəhliz üzərində yaradılan yeni infrastruktur regiona xarici turistləri cəlb edəcək. Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzləri olan Qarabağ və Naxçıvan bu təşəbbüsdən öz faydasını görəcək.

Tarixi, iqtisadi və geosiyasi aspektlərdən baxdıqda, Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın bölgədə müdafiə etdiyi hüquqi və strateji maraqlarının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Bu ölkə prezidenti Cənab İlham Əliyevin beynalxalq tədbirlərdə etdiyi çıxışlarında, diplomatik görüşlərdə və media mənsublarına verdiyi müsahibələrdə  bir strateji xətt olaraq keçir. Prezident İlham Əliyev yanvarın 7-də yerli televiziya kanallarına müsahibəsində bir daha bu məsələyə toxunaraq Ermənistan rəhbərliyinə ünvanlanan fikir bildirmişdir:

“Azərbaycan olaraq onlar üçün təhlükə mənbəyi deyilik. Biz istəyirik ki, Cənubi Qafqazda sülh olsun, əməkdaşlıq olsun, onlar bizə mane olmasınlar. Onlar Türkiyə ilə Azərbaycan arasında coğrafi maneə kimi fəaliyyət göstərməsinlər. Zəngəzur dəhlizi açılmalıdır və açılacaqdır. Onlar bunu nə qədər tez başa düşsələr, o qədər də yaxşıdır”.

Qeyd edək ki, bu fikir Qalib Azərbaycan xalqının iradəsinin Müzəffər Lider tərəfindən ifadəsidir. 

Zəngəzur dəhlizinin açılma tələbinin tarixi, hüquqi və geosiyasi əsası vardır. Tarixi kontekstə görə Zəngəzur regionu Azərbaycanın ayrılmaz bir hissəsi olub. 1920-ci illərdə Sovet hakimiyyəti dövründə Bolşevik hakimiyyəti erməni-daşnak təsiri və təzyiqi ilə Qərbi Zəngəzuru Azərbaycandan  ayrııb Ermənistanın idarəçiliyinə vermişlər. Bu addım Naxçıvanı Azərbaycanın əsas torpaqları ilə birbaşa əlaqəsini kəsməklə, Türk dünyasının gələcək birliyinə yönəlmiş məkrli bir planın tərkib hissəsi idi. Qərbi Zəngəzurun Ermənistana bağışlanması bölgədə demoqrafik və çoxmədəni irsin pozulması prosesini başlatdı.

Zəngəzur dəhlizinin açılması Azərbaycanın beynəlxalq hüquqa söykənən bir tələbidir. Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya 2020-ci ilin 10 noyabr tarixli Üçtərəfli bəyanatı imzalamaqla regionda bütün nəqliyyat kommunikasiyalarının açılması öhdəliyinin qəbul etmişdir. Bu hüquqi sənədə əsaslanaraq  Azərbaycan Ermənistanın öz öhdəliklərinə riayət etməsini tələb edir.

Zəngəzur dəhlizinin açılması Qafqaz regionunda yeni geostrateji reallıqlar yaratmışdır. Bu layihə ətrafında geosiyasi mübarizələr davam edir. İlk növbədə Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyi Fransa və ABŞ tərəfindən qızışdırılan revanşizm meylləri  Zəngəzur dəhlizinin açılmasını ləngidir və buna görə Azərbaycan və Ermənistan  arasında sülh sazişinin imzalanması gecikir.

Türkiyənin Zəngəzur dəhlizinin açılmasında  fəal siyasi fəaliyyət göstərir. Geosiyasi baxımdan Zəngəzur dəhlizi Türkiyənin qardaş, müttəfiq Azərbaycanla və dəniz marşrutu ilə - Orta Asiyanın türk dövlətləri ilə maneəsiz quru əlaqəsini təmin edir. Bu, marşrutun Türkiyə hissəsinin aktiv şəkildə həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. O cümlədən, yaxın vaxtlarda Naxçıvana Türkiyə avtomobil yolunun yenidən qurulması nəzərdə tutulur. Bu il dəmir yolunun tikintisinə də başlanacaq və artıq onun tender prosedurları başa çatıb. “Ümumilikdə, bu dəhlizin yaradılması prosesi beş il çəkəcək. “Yəni, düşünürəm ki, 2028-ci ildə biz bütün işləri tam başa çatdıracağıq”, – Türkiyənin nəqliyyat naziri Abdulkadir Uraloğlu Rusiyanın “İzvestiya” qəzetinə 11 yanvar 2024-cü il tarixli müsahibəsində bildirib.

Bu layihənin Rusiya üçün davamlı əhəmiyyətini keçən il avqustun 18-19-da Azərbaycana səfəri zamanı Rusiya Prezidenti Vladimir Putin açıq şəkildə vurğulamışdı: “Şimal-Cənub layihəsinin həyata keçirilməsi ilə bağlı birgə planlarımızı xüsusilə qeyd etmək istərdim. Bu, bizə Hind okeanının sahillərinə çatmağa və bu marşrutlardan qarşılıqlı fayda və qarşılıqlı maraq naminə istifadə etməyə imkan verəcək. Bir sıra rusiyalı analitiklərin fikrincə, Zəngəzur dəhlizi hazırda Gürcüstan sərhədindəki Yuxarı Lars keçid məntəqəsindən asılı olan Rusiyanın Türkiyəyə çıxışı üçün yaxşı alternativ ola bilər. Məlum olduğu kimi, məhz Lars vasitəsilə Rusiya bu gün Türkiyədən idxal məhsullarının əhəmiyyətli bir hissəsini alır və Gürcüstanla münasibətlərdə davam edən gərginliyi nəzərə alsaq, bu marşrut getdikcə az etibarlı xarakter alır. Gələcək “Şimal-Cənub” beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin tərkib hissələrindən biri olan Zəngəzur dəhlizinin açılışı Rusiya üçün kifayət qədər maraq doğurur. Bu marşrutun bir qolu Rusiyanı İranın Fars körfəzindəki cənub limanları ilə birləşdirir və oradan Yaxın Şərq və Hindistana marşrut açılır. Digəri odur ki, o, Zəngəzur dəhlizi ilə Naxçıvana və Türkiyəyə gedir və Rusiya Federasiyasını Aralıq dənizindəki limanlarla birləşdirir.

İran Zəngəzur dəhlizi layihəsinin həyata keçirilməsini panturan təhlükəsi kimi qiymətləndirir. Şimal sərhədlərində türk faktorunun güclənməsinə və iqtisadi səbəblərə görə Tehran bu layihənin qəti əleyhdarıdır. İranın keçmiş xarici işlər naziri Kamal Xarazinin direktoru olduğu Tehrandakı Strateji Xarici Əlaqələr Şurası “NATO-nun Turan dəhlizinin yaradılması üçün sui-qəsd” başlıqlı məqaləsində Zəngəzur dəhlizinin tikintisinə qarşı xəbərdarlıq edib. Həmin məqalədə şura dəhlizin tamamlanmasının İran, Rusiya və Çin üçün əhəmiyyətli geosiyasi nəticələri olacağını qeyd edib. Məqalədə Zəngəzur dəhlizi NATO-nun İsrail və NATO tərəfindən dəstəklənən “Turan dəhlizi” kimi təqdim edilib və Türkiyə və Azərbaycanın bu dəhlizi tikməklə İranın türklərin yaşadığı ərazilərdə etnik iğtişaşları qızışdırmaq istədiyi iddia edilir. Məqalədə iddia olunur, NATO-nun Turan dəhlizi NATO-nu birbaşa İranın şimal sərhədinə, Rusiyanın cənub sərhədinə və qərbi Çinə gətirməli və bu ölkələrin mühasirəyə alınması planını tamamlayaraq onların parçalanmasına zəmin yaratmalıdır. NATO-nun Qafqaz və Mərkəzi Asiyada mövcudluğu Rusiyanın Qara dənizdən, Çinin Cənubi Çin dənizindən və İranın Fars körfəzindən blokadaı palnlarının tərkib hissəsi kimi hesab edilir.

Digər aspekt, Qarabağ münaqişəsinin uzun illəri ərzində İran Azərbaycanla Naxçıvan arasında nəqliyyat əlaqələrinin əsas dolama marşrutuna çevrilib. Sonuncu, İrana bu və ya digər şəkildə NMR-in təchizatı məsələsində Bakının Tehrandan müəyyən asılılığını saxlamağa imkan verdi. Ermənistandan keçən yol yenidən açılsa, İran ona nəzarət etmək imkanını itirəcək. Bu gün İran Qərbin sərt iqtisadi sanksiyalarına görə təbii qazı Avropa bazarına çıxara bilmir. Bununla belə, islahatçı Məsud Pezeşkianın hakimiyyətə gəlməsi ilə Tehran öz qazını Avropaya ixrac etmək üçün Qərbin mövqeyini yumşaltmağa ümid edir. İran Qərblə münasibətlərdə geosiyasi uğur qazanacağı təqdirdə, Tehran zəif qonşu Ermənistandan keçən əsas qaz tranzit marşrutuna - həmin “Zəngəzur dəhlizinə” ümid bəsləyir. Yəni bu gün İran bu layihənin əleyhinədirsə, sabah Tehran bu marşruta münasibətini dəyişə və onun fəal dəstəkçisinə çevrilə bilər. 

Elə buna görə də prezident R.Ərdoğan 2023-cü ilin iyununda qeyd etdi ki, “Zəngəzur dəhlizi”nin açılmasının əsas rəqibi Ermənistanın baş naziri N.Paşinyan deyil, İslam İranıdır. “Zəngəzur dəhlizinə gəlincə,” Ərdoğan “Habertürk” telekanalına bildirib ki, “problem Ermənistanla bağlı deyil, problem İranla bağlıdır. İranın davranışı həm Azərbaycanı, həm də bizi incidir. Bundan əlavə, təəssüf ki, daşımalarda çox yüksək tariflər tətbiq edilib. Ümid edirəm ki, bu problemi tezliklə həll edəcəyik”. Türkiyə lideri daha sonra İran qonşusunu bu layihədə iqtisadi cəhətdən maraqlandırmağı təklif edib.

Bütün bu geosiyasi mübarizələrə baxmayaraq Azərbaycan xalqının iardəsi, beynəxalq təzyiq və iqtisadi faydaları anlamaq Ermənistanın bu prosesə daha konstruktiv yanaşmasına təkan verəcəyinə və Zəngəzur tezliklə dəhlizinin açılmazına ümidləri artırır.

Sona bir daha qeyd edək ki, Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın təkcə tarixi hüquqlarını bərpa etmək deyil, eyni zamanda bölgədə geosiyasi və iqtisadi balansı müsbət istiqamətdə dəyişdirmək ünvanında əsas vasitədir. Bu dəhlizin açılması təkcə Azərbaycan deyil, bütün region üçün yeni fürsətlər yaradacaq və  Zəngəzur dəhlizi mütləq açılacaqdır...

Azad Qurbanov