Tələbələrin sosiallaşması: mövcud reallıqlar və problemlər

Müasir dövrdə araşdırmaçılar humanitar və səhiyyə sektorları arasında yaranan qarşılıqlı münasibətlərin nəticəsində ortaya çıxan aktual məsələlərə getdikcə daha çox maraq göstərməkdədirlər. Yeniyetmələrin sağlam böyüməsini təmin etmək, onların çoxölçülü inkişafına şərait yaratmaq, eyni zamanda psixososial rifahlarının qorunmasına yönəlmiş təhlükəsiz öyrənmə mühiti formalaşdırmaq çağdaş cəmiyyətin qarşısında duran kompleks və qarşılıqlı əlaqəli çağırışlardandır.

Ali təhsil səviyyəsində təlim alan şəxslər tədris müddətində müxtəlif xarici və daxili amillərin təsiri ilə psixofizioloji və reproduktiv sağlamlıqlarını təhlükə altında hiss edə bilirlər. Sosial mühitin norma və dəyərlərində baş verən sürətli dəyişikliklər, həmçinin artan zehni və emosional gərginliklər bu yaş qrupunda balanssızlıq yaradır. Xüsusilə ali təhsilin başlanğıc mərhələsində sosial əlaqələrin formalaşmasında yaşanan çətinliklər, adaptasiya bacarıqlarının zəifləməsinə və bununla da gərginlik yaradan situasiyaların dərinləşməsinə səbəb olur.

Universitet auditoriyasında psixoloji rifahın tədqiq olunması, məhz stresverici elementlərin geniş yayılması və onların tələbələrə göstərdiyi təsirlərlə şərtlənir. Akademik tədris rejiminin intensivliyi, informasiya yüklənməsinin artması, vaxtın effektiv planlaşdırılmaması, qiymətləndirmə dövrlərində yaşanan narahatlıq və gələcəkdə peşə yönümü ilə bağlı qeyri-müəyyənliklər tələbələrdə davamlı gərginlik vəziyyəti yaradır.

Əgər istirahət və təhsil fəaliyyətləri arasında rasional tarazlıq yaradılmırsa, bu, bir çox hallarda emosional dağınıqlıq, ruhi gərginlik, sinir sistemində pozuntular və eyni zamanda stressə bağlı fizioloji xəstəliklərin meydana çıxması ilə nəticələnə bilər.

Son zamanlarda gərginlik, yəni stress, cəmiyyətin bütün təbəqələrində yayılsa da, onun ən çox təsir etdiyi yaş dövrlərindən biri məhz gənclik mərhələsidir. Xüsusilə ali təhsil alan gənclər – yəni tələbələr – bu dövrdə həm zehni, həm də psixoloji baxımdan müxtəlif təzyiqlərlə qarşılaşırlar. Stress yalnız hal-hazırda yaşanılan bir gərginlik deyil, eyni zamanda gələcəyə yönəlik narahatlıqların, qorxuların və gözləntilərin qarışığından yaranan bir vəziyyətdir. Bu dövr emosional dəyişikliklərlə zəngin olduğu üçün tələbələrin gündəlik həyatlarında da bu hallar özünü göstərir.

Gənclərin bir çoxu bu yaşda öz sağlamlığını prioritet məsələ kimi görmür. Sanki fiziki və psixi enerjilərinin heç vaxt tükənməyəcəyinə inanırlar. Onlar üçün sağlamlıqla maraqlanmaq vaxt itkisi və ya maraqsız bir məsələ kimi görünə bilər. Bəzən dərslər, imtahanlar, sosial münasibətlər və özlərini cəmiyyətə qəbul etdirmək istəyi onların enerjisini tamamilə alır. Bu zaman tələbələr istirahətə kifayət qədər vaxt ayırmır, özlərini daim gərginlik içində saxlayırlar. Yuxusuz gecələr, davamlı informasiya axını və sosial təzyiqlər nəticəsində həm psixoloji, həm də fiziki baxımdan tükənməyə doğru gedirlər [2,s.10].

Bəzən tələbələr yeni mühitə daxil olanda, özlərini sübut etmək, ətrafdakılar tərəfindən qəbul olunmaq və müəyyən bir status qazanmaq istəyirlər. Bu da onların davranışlarını dəyişə bilər. Təəssüf ki, belə hallarda sağlamlıq üçün zərərli vərdişlərə – məsələn, siqaret çəkməyə, spirtli içki qəbuluna və bəzən daha təhlükəli maddələrə yönəlmək riski artır. Bu davranışlar, əslində, daxildə yaşanan boşluğu və stressi ört-basdır etmək üçün seçilən yollardır. Elə hallar olur ki, tələbə tək qalır, paylaşmağa insan tapmır və çıxış yolunu yanlış davranış modellərində axtarır. Halbuki dəstək mühiti olan bir gənc belə vəziyyətlərdə daha sağlam qərarlar verə bilər.

Bütün bu səbəblər onu göstərir ki, ali təhsil müəssisələri yalnız akademik bilik verən mərkəz deyil, eyni zamanda gənclərin şəxsi inkişafına, emosional sabitliyinə və sosial rifahına dəstək göstərən əhatəli qurumlar olmalıdır. Universitetlərdə psixoloji xidmət mərkəzlərinin mövcudluğu, tələbələrin ehtiyaclarını başa düşən pedaqoqların rolu və tələbə cəmiyyətləri ilə səmərəli işləmək bu məsələdə əhəmiyyətli rol oynayır. Gənclərin özlərini ifadə edə bildiyi mühitlər yaradıldıqda, onlar həm də daxili narahatlıqlardan uzaqlaşa bilirlər. Bu isə birbaşa olaraq sağlamlığa və təhsildə uğura müsbət təsir göstərir.

Cəmiyyətdə mövcud olan iqtisadi çətinliklər, ailə təzyiqləri və sosial qeyri-bərabərliklər də tələbələrin stress yaşamasına səbəb olur. Təhsil haqqını ödəmək, yaşayış xərclərini qarşılamaq, gələcək işlə bağlı qeyri-müəyyənliklər – bütün bunlar tələbə həyatını əlavə olaraq ağırlaşdırır. Bəzən elə olur ki, tələbə yalnız dərs yükü ilə deyil, eyni zamanda, işləmək məcburiyyəti ilə də üzləşir. Bu isə həm təhsilin keyfiyyətini, həm də psixi sağlamlığı mənfi təsirə məruz qoyur.

Belə halların qarşısını almaq üçün yalnız fərdi səviyyədə yox, həm də dövlət və cəmiyyət səviyyəsində tədbirlər görülməlidir. Təhsil sistemində gənclərin rifahını önə çıxaran layihələrə, tələbə dostu siyasətlərə ehtiyac var. Məsələn, psixoloji dəstək proqramlarının genişləndirilməsi, mentorluq sisteminin tətbiqi, tələbə təşkilatlarının fəallaşdırılması kimi addımlar atılmalıdır. Çünki özünü güvəndə və dəyərli hiss edən bir gənc daha sağlam düşünür, daha balanslı qərarlar verir və cəmiyyətə də daha töhfə verən şəxsiyyətə çevrilir.

Sosiallaşmaya mane olan problemlər. Sosiallaşma ilə bağlı aparılan çoxsaylı tədqiqatların ilkin mərhələləri əsasən stresə səbəb olan faktorların araşdırılmasına yönəlmişdir. Lakin son zamanlar diqqət, fərdin öz imkanlarını aşan, psixoloji yük və gərginlik yaradan vəziyyətlərlə necə başa çıxdığı məsələsinə daha çox yönəlib. Bu baxımdan ali təhsil mühiti də stressin mənbəyi kimi xüsusi önəm daşıyır, çünki burada tələbələr müxtəlif növ təzyiqlərlə üzləşirlər. Həmçinin, məhz bu dövrdə gələcək peşəkarlar yetişir və onların psixi sağlamlığı - fəaliyyətlərinin uğurlu olması və həyat keyfiyyəti üçün mühüm rol oynayır. Sosial-iqtisadi vəziyyətin sürətlə dəyişməsi də tələbələrin zehni vəziyyətinə mənfi təsir göstərir. Nəticədə, bəzi gənclər sosial və peşə sahəsində qeyri-müəyyənlik yaşayır, əlavə iş axtarmağa məcbur olurlar ki, bu da onların sosial uyğunlaşma qabiliyyətinə mənfi təsir edir və psixoloji sağlamlıq problemlərini dərinləşdirir.

Tələbələrin psixoloji sağlamlığı onların qarşısına qoyduğu məqsədlər və gözləntilərlə sıx bağlıdır. Ümumiləşdirərək, bu gözləntilər nikbin və bədbin olmaqla iki kateqoriyaya bölünür. Nikbin münasibət stressə qarşı müqaviməti artırır və çətinliklərlə üzləşdikdə fəaliyyətə təkan verir. Əksinə, bədbin münasibət emosional zəifləmə və motivasiya itkisinə səbəb olur. Fərdin situasiyaya münasibəti konkret hallardan asılı olaraq dəyişsə də, ümumi olaraq nikbin və ya bədbin yanaşmanın müəyyən aspektləri mövcuddur.

Fərdin gözləntiləri stres tədqiqatlarında əsas yer tutur və ümumi olaraq üç qrupa bölünür: fəaliyyətin müsbət nəticələrinə ümid, mənfi nəticələrdən qorxu və fəaliyyətə şəxsi təsir imkanının dərk olunması. Nəzarəti itirən fərdlərin motivasiyası azalır, qeyri-müəyyənlik və narahatlıq artır, bu isə onların getdikcə ruhdan düşməsinə şərait yaradır. Uzun müddətli nəzarət itkisinin nəticəsində passivlik və "öyrənilmiş köməksizlik" halı inkişaf edir. İnsan, stres doğuran situasiyalardan qaçmaq üçün müxtəlif üsullar axtarır, lakin bu üsulların faydasız olduğunu gördükdə çıxış yolunun olmadığını düşünür.

Tələbələrin psixi sağlamlığına təsir edən başqa bir vacib faktor onların fəaliyyət nəticələrindən məmnunluğu ilə bağlıdır. Məqsədin düzgün seçilməsi və onun həyata keçirilməsinə inam özünütənzimləmə prosesində mühüm rol oynayır. Məhdudiyyətlər olsa belə, məqsədə çatmaq imkanı olan şəraitdə insan daha inamlı olur. İnsanların öz fəaliyyətinin nəticələrini reallıq çərçivəsində dərk etməsi stresə qarşı davamlılığı artırır və problemlərin konstruktiv həllinə kömək edir. Tomasın situativ konsepsiyasına görə, fərd vəziyyəti real şəkildə qəbul edib həll yollarını başa düşdükdə, daha effektiv reaksiya verir. Əks halda, məsələn, imtahanlarda özünəinamın olmaması yaddaş və düşüncə proseslərinə mənfi təsir göstərir. Fərdin fəaliyyətinin nəticələrinə subyektiv qiymət verməsi psixoloji baxımdan əhəmiyyətlidir.

Seliqmanın "öyrənilmiş köməksizlik" nəzəriyyəsində də bu fikirlər öz əksini tapır. Burada fərd vacib vəziyyətlərdə nəzarət itkisinin mövcudluğuna inanır və bu, mənfi emosiyalara yol açır. Belə gözləntilər keçmiş mənfi təcrübələrə əsaslanaraq möhkəmlənir və motivasiya, emosiya proseslərini təsir edir. İnsan fəaliyyətinin effektivliyini qiymətləndirməsi situasiyadan asılıdır və bu, şəxsiyyətin sabit xüsusiyyətlərindən daha çox konkret vəziyyətin xarakterindən asılı olur.

Fərdin fəaliyyət effektivliyi ilə gözləmə nəzəriyyələrini müqayisə edərkən, fərq ondan ibarətdir ki, fəaliyyətin effektivliyi subyektin situasiyanı necə idarə edəcəyini düşünməsi, gözləmə isə bu fəaliyyətə görə mükafatlandırılacağını təxmin etməsidir. Çətin vəziyyətlərin uğurlu həllində "qratifikasiya böhranı" adlı hadisə mühüm rol oynayır. Bu, fərdin sərf etdiyi enerji ilə aldığı nəticə arasında ziddiyyətin yaratdığı narazılıqdır və nəticədə frustrasiya, xəyal qırıqlığı və zəiflik hissləri əmələ gəlir. Bu modelə görə, insanın göstərdiyi səy ilə əldə etdiyi mükafat arasındakı fərq əhval-ruhiyyənin pisləşməsinə və psixosomatik problemlərə gətirib çıxarır.

Fəaliyyət mühiti ilə fərdi eyniləşdirmə proseslərindən biri "mütləq uyğunluq" (kongerentlik) anlayışıdır. Bu termin Antonovski tərəfindən təqdim edilən psixi sağlamlıq modeli çərçivəsində geniş yer alır. Antonovskinin nəzəriyyəsində mütləq uyğunluq, çətin vəziyyətlərin uğurla həll olunacağına inam, qarşıda duran problemlərin effektiv həlli üçün tətbiq olunan üsullar və ümumi olaraq həyata pozitiv baxışla əlaqələndirilir. Bu anlayış üç əsas elementdən ibarətdir:

1. Mövcud vəziyyəti dərindən qavrayaraq onun gələcəkdə necə dəyişəcəyini təxmin etmək bacarığı.

2. Stres yaradan halların qarşısını almaq, vəziyyəti nəzarət altında saxlamaq bacarığı – bu, fərdin şəxsiyyət kimi inkişafı və sosial bacarıqlarının göstəricisidir.

3. Vəziyyətin mənasını və dəyərini dərk etmək, yəni həyatın ümumi mənalı olduğu düşüncəsi və çətinliklərin fəal şəkildə həllinə yönəlmək.

Tələbəlik mühitində mütləq uyğunluğun zəif olması stressin artmasına şərait yaradır. Xüsusilə, birinci kurs tələbələri bu problemi daha çox yaşayır. Onlar məktəbin tələblərindən fərqli, yeni və daha mürəkkəb qaydalarla üzləşir və bəzən təhsil ocağını yad, hətta düşmən mühit kimi qəbul edirlər. Bu xüsusilə regionlardan və xarici ölkələrdən gələn, ailəsindən ayrı düşən tələbələrdə daha qabarıq özünü göstərir.

Antonovskinin yanaşmasına görə, mütləq uyğunluq stresslə mübarizədə əsas mexanizmdir, fərdin mühitə uyğunlaşmasını təmin edir, ona öz potensialını maksimal dərəcədə reallaşdırmaq imkanı verir və bununla psixi sağlamlığın qorunmasını dəstəkləyir.

Stressli situasiyaların idarə olunması üçün müxtəlif strategiyalar mövcuddur: məsələni emosional məsafədən görmək, özünü tənzimləmək, sosial dəstək axtarmaq, məsuliyyəti qəbul etmək, problemli vəziyyətdən qaçmaq, fəaliyyətləri qabaqcadan planlamaq və vəziyyətin əhəmiyyətini yenidən qiymətləndirmək.

Bu üsullar arasında sosial dəstəyin rolu xüsusilə böyükdür. Sosial dəstək – çətinliklər zamanı fərdin aldığı hər cür yardımı ifadə edir. Üç əsas növü var. Buraya emosional dəstək, praktik kömək və sosial təhlükəsizlik aiddir.

Yaxın ətrafda olan insanlardan alınan sosial dəstək məsləhət, məlumat mübadiləsi, emosional paylaşım və əməkdaşlıq kimi formalarda təzahür edir. Sosial dəstək formal və qeyri-formal olmaqla iki qrupa bölünür. Formal dəstək təhsil prosesinin təminatına yönəlmiş struktur və xidmətlərdən (kitabxana, təqaüd, kuratorlar və s.) ibarətdir. Lakin psixoloji sağlamlıq və stresslə bağlı məsələlərdə qeyri-formal dəstək – müəllimlərdən və tələbə yoldaşlarından gələn yardımlar – daha təsirli olur.

Peşə sahələrində aparılan araşdırmalar göstərir ki, sosial dəstək stressi azaltmaqda və psixi sağlamlığı qorumaqda mühüm rol oynayır. Kritik vəziyyətlərdə sosial dəstək fərdin psixoloji dayanıqlığını təmin edən əsas amillərdəndir. Sosial dəstəyin azlığı yadlaşmaya, fəaliyyətə olan inamsızlığa, frustrasiyaya və motivasiya itkisinə səbəb olur. Uzun müddət davam edən bu vəziyyətlərdə fərdlərdə özünə inamsızlıq və sosial təcrid formalaşır. Buna görə, ətrafın müsbət münasibəti və dəstəyi, eləcə də uğura olan inam psixi sağlamlığın qorunmasında əvəzsizdir.

Tələbələrin sosiallaşması prosesi və onların psixi sağlamlığı bir-biri ilə sıx əlaqəli və qarşılıqlı təsir göstərən sahələrdir. Sosiallaşma çətinlikləri tələbələrin ictimai münasibətlərdə adaptasiya qabiliyyətini zəiflədir, bu isə öz növbəsində onların psixi sağlamlığında pozğunluqlara, stress və gərginlik hallarının artmasına səbəb olur. Eyni zamanda, psixi sağlamlıq problemləri tələbələrin sosial çevrəyə inteqrasiyasını çətinləşdirərək, sosial izolasiya və yadlaşma riskini yüksəldir. Bu qarşılıqlı asılılıq tələbələrin ümumi inkişafına mənfi təsir göstərir və onların akademik uğurunu da məhdudlaşdırır. Buna görə də, ali təhsil müəssisələrində tələbələrin sosiallaşma proseslərinin və psixi sağlamlıq vəziyyətlərinin birgə tədqiqi və müvafiq dəstək mexanizmlərinin yaradılması vacibdir.

Tələbələrin cəmiyyətə inteqrasiya prosesinin effektiv şəkildə həyata keçirilməsi və onların sosial mühitdə uğurlu adaptasiyası üçün müxtəlif pedaqoji, psixoloji və sosial yönümlü metodların tətbiqi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Belə yanaşmalar tələbənin yalnız təhsil sahəsində deyil, eyni zamanda gündəlik həyatda və sosial mühitdə də bacarıqlı və balanslı şəxsiyyət kimi formalaşmasına təkan verir. Bu baxımdan istifadə olunan metodik vasitələr tələbələrdə bir sıra fundamental və praktik bilik və vərdişlərin inkişafını təmin etməlidir.

Bu istiqamətdə ilk növbədə tələbələrin sosial, iqtisadi, hüquqi və psixoloji sahələrə dair bilik bazasının zənginləşdirilməsi, onların cəmiyyətin hüquqi və sosial strukturlarına inteqrasiya olunması, şəxsi hüquqlarını və üzərlərinə düşən vəzifələri dərk etmələri üçün şərait yaradılması vacibdir. Həmçinin, tələbənin öz sosial müdafiəsini təmin edə bilməsi üçün onun hüquqi şüurunun inkişafı və sosial resurslara çıxış imkanlarının genişləndirilməsi də diqqət mərkəzində saxlanmalıdır.

Eyni zamanda, tələbələrin peşəkar fəaliyyətə hazırlanması və bu sahədə uğur qazanması üçün nəzəri biliklərin praktik vərdişlərlə uzlaşdırılması, peşə səriştələrinin formalaşdırılması və əmək bazarında rəqabətə davamlı mütəxəssis kimi yetişməsi məqsədilə sistemli şəkildə yönləndirmələr həyata keçirilməlidir. Bununla paralel olaraq, davranış və etika mədəniyyətinin formalaşdırılması, ünsiyyət bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi və sosial münasibətlərdə etik norma və qaydalara riayət etmə vərdişlərinin aşılanması tələbə şəxsiyyətinin sosial yetkinliyinə müsbət təsir edir.

Digər bir önəmli məqam isə tələbələrə insani və əxlaqi dəyərlərin aşılanmasıdır. Humanist baxışların formalaşdırılması, başqalarının hisslərinə qarşı həssaslıq və empatiya kimi mənəvi keyfiyyətlərin inkişaf etdirilməsi nəticəsində tələbə yalnız öz maraqlarını deyil, cəmiyyətin ümumi rifahını da düşünməyi öyrənir. Bu isə sosial məsuliyyət hissinin və vətəndaşlıq şüurunun formalaşmasında əsas rol oynayır. Vətəndaşlıq tərbiyəsinin məqsədi tələbənin dövlətin idarəetmə proseslərinə maraq göstərməsi, ictimai fəaliyyətlərdə iştirak etməsi və cəmiyyətin sosial-mədəni inkişafına töhfə verməyə təşəbbüskar olması ilə ölçülür.

Sosiallaşmanın mühüm istiqamətlərindən biri də sağlam həyat tərzinin təşviqidir. Bu, tələbələrə düzgün qidalanma vərdişlərinin aşılanması, fiziki fəallığın artırılması, idmanla məşğul olma motivasiyasının formalaşdırılması, sağlam ailə münasibətlərinə yönəlmə, şəxsi gigiyena və etik davranış qaydalarına riayət etmə bacarığının təlqin olunması ilə həyata keçirilir. Zərərli vərdişlərə qarşı mənfi mövqe formalaşdırmaqla yanaşı, tələbənin şəxsi həyatını şüurlu şəkildə planlaşdırması, ailə dəyərlərinə hörmətlə yanaşması və məsuliyyətli valideyn mövqeyi nümayiş etdirməsi də sosial inkişafın vacib elementləri sırasındadır.

Yüksək sosiallaşma səviyyəsinə malik olan tələbələr, geniş intellektual maraqlara sahib olmaqla yanaşı, həm ümumi sahələrdə, həm də sosial yönümlü mövzularda – ictimai münasibətlər, sosial rollar və statuslarla bağlı – dərin bilik nümayiş etdirmişlər. Onlar ətrafdakı insanlara qarşı xoş münasibət göstərir, məsuliyyət hissi daşıyır, sosial fəaliyyətlərə aktiv şəkildə qoşulur və bu sahədə uğur əldə edirlər. Belə tələbələrdə özünə dəyər vermə obyektiv səviyyədədir, şəxsi və peşəkar inkişaf ehtiyacı isə davamlı xarakter daşıyır.

Orta sosiallaşma səviyyəsində olan tələbələrdə isə ümumi biliklərin sistemli olmaması, sosial və yaradıcı-peşə fəaliyyətlərə selektiv yanaşma, təşəbbüskarlığın qeyri-müntəzəm olması kimi cəhətlər müşahidə olunur. Bu qrupda olan gənclərdə həm motivasiya, həm də sosial proseslərdə iştirak meyli orta səviyyədə qalır. Eyni zamanda, şəxsi və professional özünü inkişaf etdirmək istəyi zamanla dəyişə və sabit olmaya bilir.

Sosiallaşma səviyyəsi aşağı olan tələbələr isə peşəkar sahə üzrə zəif və dağınıq məlumatlara malikdirlər. Bu biliklər həm davamlı deyil, həm də dərinlikdən uzaqdır. Sosial fəaliyyətlərdə iştirakları zəif, insanlarla ünsiyyətlərində isə ciddi çətinlik və ya anlaşılmazlıqlar müşahidə edilir. Onlar özləri ilə bağlı qərar qəbul edərkən tərəddüd yaşayır, özünə qiymət ya şişirdilmiş, ya da lazımi səviyyədən aşağı olur. Həmçinin belə tələbələr gələcək peşə həyatına münasibətdə qeyri-sabit və dəyişkən mövqe tuturlar, yaradıcı potensiallarını reallaşdırmaq üçün isə kifayət qədər təcrübə və imkan əldə etməmiş olurlar.

Tələbələrin müxtəlif praktik təlim növlərində - akademik, tədqiqat, istehsalat və pedaqoji - iştirak etməsi onların sosiallaşmasında geniş və çoxşaxəli əhəmiyyət daşıyır. Universitet müəllimləri praktik təlimlər üçün proqramlar və təlimatlar hazırlayırlar Bu sənədlərdə təlimin ümumi təsviri, məqsəd və vəzifələri, strukturu, həmçinin hesabat sənədlərinin hazırlanması və icrası üzrə tələblər müəyyən edilir. Praktik təlim müddətində tələbələrin idarə olunmasına xüsusi diqqət verilir.

2021-ci ildə Türkiyədə bir universitetdə aparılan tədqiqatda tələbələrin sosiallaşma səviyyəsi ilə sağlam həyat tərzi vərdişləri arasındakı əlaqə araşdırıldı. Tədqiqat nəticəsində yüksək sosiallaşma səviyyəsinə malik tələbələrin sağlam qidalanma, müntəzəm idman fəaliyyəti və şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etməkdə daha məsuliyyətli olduqları müəyyən edildi. Eyni zamanda, sosiallaşma səviyyəsi aşağı olan tələbələrdə isə sağlam həyat tərzinə diqqətin zəif olduğu və zərərli vərdişlərə daha çox rast gəlindiyi aşkarlandı.

Bu təlimlər təkcə nəzəri biliklərin praktikaya tətbiqi kimi deyil, həm də tələbələrin sosial bacarıqlarının inkişafı üçün mühüm bir platforma kimi çıxış edir. Praktik fəaliyyət zamanı tələbələr həm əməkdaşlıq etməyi, həm də fərdi məsuliyyəti dərk etməyi öyrənir, həmçinin müxtəlif sosial və peşəkar mühitlərlə tanış olaraq öz adaptasiya qabiliyyətlərini artırırlar. Onların qərarvermə və problem həll etmə bacarıqları inkişaf edir, bu isə onların gələcək peşə həyatında daha çevik və uğurlu olmalarına şərait yaradır.

Praktik təlimlər ətraf mühitlə bağlı biliklər qazandırır, həyat qarşısında fəal mövqe formalaşdırılmasına, müstəqil düşüncənin və özünüreallaşdırma bacarığının inkişafına, təhsil və peşə nailiyyətlərinə olan ehtiyacın artmasına səbəb olur; həmçinin öz işinin nəticələrini qabaqcadan görməyi və qarşıya çıxan çətinlikləri aşmaq yollarını tapmağı öyrədir.

Fakultə rəhbərliyi və praktik təlimlərin təşkilatçıları dövlət təhsil və mədəniyyət qurumları ilə, eləcə də müvafiq ixtisaslaşmış təhsil müəssisələrinin rəhbərləri ilə davamlı və sistemli əməkdaşlıq əlaqələri qururlar. Bu əməkdaşlığın əsas məqsədi tələbələrin peşə yönümlü kompetensiyalarının yüksək səviyyədə formalaşmasını təmin etməkdir ki, bu da onların gələcək peşə fəaliyyətində uğur qazanmaları üçün zəruri şərtdir.

Təhsil proqramlarının məzmunu və strukturu tələbələrin normativ təhsil müddəti ərzində keçdikləri praktik təlimlərlə qarşılıqlı uyğunluq təşkil edəcək şəkildə tərtib edilir. Bu yanaşma tələbələrin nəzəri biliklərini praktikada tətbiq etmə imkanlarını artırır və məzunların peşə kompetensiyalarının real əmək bazarı tələblərinə uyğun inkişafına şərait yaradır.

Eyni zamanda, gələcək işəgötürənlərin təhsil prosesinə inteqrasiyası, onların tələblərinin proqramlara daxil edilməsini və tələbələrin iş mühitinə daha yaxşı adaptasiyasını təmin edir. Bu, tələbələrin həm peşəkar, həm də sosial bacarıqlarının inkişafını stimullaşdıraraq, onları cəmiyyətin fəal üzvləri kimi formalaşdırır.

Belə sistemli və kompleks yanaşma tələbələrin praktik bacarıqlarının inkişafı ilə yanaşı, məsuliyyət hissinin, əməkdaşlıq qabiliyyətlərinin və müstəqil qərarvermə bacarıqlarının təkmilləşməsinə də xidmət edir. Nəticədə, tələbələr həm təhsil müddətində, həm də sonrakı professional fəaliyyətlərində daha yüksək səmərəlilik və adaptasiya göstərə bilirlər.

2021-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində (UNEC) “İşəgötürənlərlə əməkdaşlıq” layihəsi həyata keçirilmişdir. Layihənin məqsədi tələbələrin təhsil prosesinə işəgötürənlərin tələblərinin inteqrasiyası və onların iş mühitinə daha yaxşı adaptasiyasını təmin etmək olmuşdur. Bu çərçivədə yerli və beynəlxalq şirkətlərin nümayəndələri universitetdə seminarlar, ustad dərsləri və təcrübə proqramları keçmiş, tələbələrin real peşə bacarıqları artırılmışdır. Layihə nəticəsində tələbələr əməkdaşlıq, məsuliyyət və müstəqil qərarvermə qabiliyyətlərini inkişaf etdirərək təhsil müddətində və sonrakı iş həyatında daha uğurlu olmuşlar. İşəgötürənlərin rəyinə əsasən, bu cür inteqrasiya tələbələrin işə hazırlığını əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmışdır.

Ali təhsilin əlçatanlığı və sosiallaşmadakı funksiyası ilə bağlı müasir nəzəri yanaşmalar Sorokin, Mannheim və Bourdieu kimi klassik sosioloqların əsərlərində öz əksini tapmışdır. Məsələn, Pitrim Sorokinin inteqral nəzəriyyəsində təhsil sistemi cəmiyyət daxilində “sosial lift” kimi təqdim olunur, yəni fərdlərin sosial mobilliyə nail olması üçün əsas mexanizmdir. Lakin Sorokinə görə, ən demokratik görünən təhsil sistemi belə cəmiyyətdə təbəqələşməni dərinləşdirə və “aristokratik mexanizm” rolunu oynaya bilər.

Eyni zamanda, Karl Mannheim təhsil müəssisələrinin sosial funksiyalarını iki istiqamətdə görürdü: bu müəssisələr bir tərəfdən “həyat məktəbi” funksiyasını daşımalı, digər tərəfdən isə əhalinin seleksiyasını təmin etməlidir. Bu baxış, təhsilin yalnız bilik ötürmə deyil, həm də sosial strukturda fərdlərin yerləşdirilməsi prosesinə təsir göstərdiyini göstərir.

Bourdieu isə "mədəni kapital" anlayışını inkişaf etdirmiş və təhsilin sosial statusun təyinində oynadığı rolları təhlil etmişdir. Onun fikrincə, fərdlərin ailədən və ətrafdan əldə etdikləri mədəni resurslar onların təhsil vasitəsilə hansı sosial mövqeyə yüksələcəyini müəyyənləşdirir. Bu isə, ali təhsilin əlçatanlığı ilə bağlı qeyri-bərabərliyin struktur əsaslarını daha aydın göstərir [3,s.54].

Tələbələrin tərbiyəsi və sosiallaşması prosesinə təsir göstərən əsas amillər müəyyən edilmişdir. Bu amilərə daxildir: ailənin sosial və mədəni kapitalı, təhsil müəssisəsinin sosial infrastrukturu, dövlətin təhsil siyasəti və sosial dəstək proqramları, regionlararası fərqlər, gender və etnik kimlik, tələbələrin fərdi motivasiyası və həyat bacarıqları.

Deyilənlərdən belə bir nəticə əldə etmək olar ki, sosiallaşma insanın cəmiyyətdə müəyyən norma və qaydalara yiyələnmə prosesi kimi qiymətləndirilir. Tələbələr universitet mühitinə daxil olduqda yeni ictimai rollarla tanış olur, fərqli əxlaqi, sosial, mənəvi sistemlərin təsiri altına düşürlər. Bu proses onlarda həm fərdi, həm ictimai tənzimləmə formalarını şəkilləndirir. Sosiallaşma həmçinin tələbələrin öz potensialını kəşf etməsi, kimliklərinin formalaşması və gələcəkdəki sosial rollara hazırlaşması üçün zəmin yaradır.

Sosiallaşma prosesinə təsir edən digər müəyyənedici faktorları belə təsnif etməkə məqsədəuyğun olar:

1. Ailə və ilkin sosial mühit;

2. Məktəbdən ali məktəbə keçid dönəmi;

3. Dil baryeri, mədəni əlaqəsizlik;

4. Universitet mühiti və ətraf sosial struktur;

5. Sosial mediada müşahidə olunan ünsiyyət çatışmazlıqları;

6. Akademik təzyiq və gözləntilər;

7. Psixoloji rifah səviyyəsi və özünüifadə imkanları;

8. Sosial müdafiə və dəstək proqramlarının mövcudluğu.

Birinci kurs tələbələri adətən yeni mühitə öyrəşmə prosesində çətinliklər yaşayır. Bura sosial əlaqələr qurmaqda çətinlik, mənsub olduğu mədəniyyətdən uzaqlıq hissi, qrup daxilində inteqrasiyaya qismən mane olan stereotiplər daxildir. Bu faktorlar stres, özgələşmə və özünəinam problemi yaradır. Tələbələr özlərini təcrid olunmuş və cəmiyyətə aid olmayan hiss edə bilərlər ki, bu da onların həm akademik göstəricilərinə, həm də psixoloji sağlamlığına mənfi təsir göstərir.

Praktiki təlimlər, seminarlar, laboratoriya tapşırıqları kimi fəaliyyətlər tələbələrin sosial bacarıqlarını inkişaf etdirməyə yardım edir. Qrup halında çalışmaq, fikir mübadiləsi aparmaq və müştərək tapşırıqlar icra etmək tələbələrin öz aralarındakı ünsiyyət imkanlarını genişləndirir. Eyni zamanda, akademik fəaliyyətlər tələbələrə sosial məsuliyyət, əməkdaşlıq və liderlik kimi mühüm keyfiyyətlər qazandırır.

Universitet daxilində qeyri-formal sosial dəstək — müəllim-tələbə əlaqələri, qrup yoldaşları ilə dostluq, kurator sistemi kimi mexanizmlər tələbələrin sosial inteqrasiyasında çox mühüm rol oynayır. Psixoloji məsləhət xidməti, mentor dəstəyi və könüllü qruplar vasitəsilə tələbələr sosial mühitə daha tez və rahat uyğunlaşa bilirlər.

Bakı Dövlət Universitetində (BDU) 2018-2019-cu illərdə həyata keçirilmiş “Mentor dəstəyi və sosial inteqrasiya” proqramı tələbələr arasında sosial bacarıqların artırılması məqsədilə aparılmışdır. Bu proqram çərçivəsində yeni qəbul olunan tələbələrə təcrübəli tələbələr mentor kimi təyin edilmiş, sosial və akademik dəstək göstərilmişdir. Nəticədə tələbələrin universitet mühitinə adaptasiyası sürətlənmiş, sosial aktivliyi artmış və akademik göstəriciləri yüksəlmişdir.

Rusiyada, Vyetnamda və digər ölkələrdə aparılan araşdırmalar göstərir ki, tələbə sosiallaşmasında ailə mədəniyyəti, iqtisadi durum, universitet siyasəti, tələbə yataqxanaları və informasiya texnologiyalarından istifadə mühüm yer tutur. Eyni zamanda, beynəlxalq mübadilə proqramları və təqaüdlər tələbələrin həm sosial, həm də akademik baxımdan daha da inkişafına səbəb olur.

Azərbaycanda sosiallaşma modeli. Azərbaycanda sosiallaşmanı stimullaşdıra biləcək belə bir model irəli sürmək olar:

a) Birinci kurslar üçün adaptasiya proqramları;

b) Mentor sistemi (yuxarı kurs tələbələri ilə yeni tələbələrin inteqrasiyası);

c) Fənnə dayanan sosial tədbirlər;

d) Praktiki təlimlərin səhiyyə, sosial xidmət, media kimi sahələrdə təşkil olunması;

e) Ailə, universitet və cəmiyyət əlaqələrinin koordinasiyası;

f) Psixoloji dəstək və sosial-mədəni tədbirlərlə zənginləşdirilmiş kampus mühiti;

g) Tələbələrin maraqlarına uyğun ictimai layihələrin təşkili;

h) Akademik stressin azaldılması üçün elastik tədris planlarının tətbiqi.

Tələbələrin sosiallaşması sadəcə əlaqə qurmaq deyil, cəmiyyət və peşə bacarıqlarını qazanmaq prosesidir. Bu prosesə mane olan amillərin aradan qaldırılması üçün sistemli yanaşma, pedaqoji strategiyalar və sosial tədqiqatlara ehtiyac vardır. Universitetlərin sosiallaşmanı stimullaşdıracaq mühit yaratması və tələbə yönümlü siyasətlər formalaşdırması tələbələrin gələcək sosial və peşəkar fəaliyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Dövlətin təhsil siyasətində sosiallaşmanı prioritet mövzu kimi qəbul etməsi isə bu prosesin davamlı və inklüziv şəkildə həyata keçirilməsini təmin edə bilər.

Fərdlərin sosiallaşması prosesi onların boş vaxtlarını, yəni sərbəst və məcburi olmayan zamanlarını da əhatə edir. Bu zaman, xüsusilə, gənclərin müxtəlif rolları sınaqdan keçirməsi və müxtəlif fəaliyyətlərlə məşğul olması üçün geniş imkanlar yaradır. Boş vaxt fərdi şəkildə və ya qrup halında keçirildikdə, bu fəaliyyətlərin sosial təbəqələrə görə müxtəlif təsirləri müşahidə oluna bilər.

Bu kontekstdə universitet daxilində təşkil edilən rekreasiya fəaliyyətləri sosiallaşma prosesində mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, tələbənin seçdiyi ixtisas sahəsi onun sosiallaşma səviyyəsinə təsir göstərə bilir. Yaxşı qurulmuş və strukturlaşdırılmış təhsil mühiti tələbələri həm öyrənməyə, həm də sosial münasibət qurmağa təşviq edir.

Ümumiyyətlə, sosial və emosional bacarıqların inkişafı tələbələrin həm təlim nəticələrinə, həm də ümumi məktəb nailiyyətlərinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Eyni zamanda, təbii mühitdə əldə edilən təcrübələr tələbənin sosial münasibətlərini gücləndirir və ümumi rifah halına müsbət təsir edir.

Məktəb daxilində sosiallaşan fərdlər cəmiyyətin mövcud norma və qaydalarına daha adekvat və uyğunlaşmış şəxsiyyət kimi formalaşırlar.

Universitet kampuslarına və şəhərlərə tələbələrin sosiallaşması məqsədilə edilən hər bir sərmayə, həm təhsil xidmətlərinin keyfiyyətinə, həm də tələbə məmnuniyyətinə müsbət təsir göstərən bir amildir. Bu baxımdan, sosial fəaliyyət imkanlarının artırılması və universitetlərin bu sahədə zənginləşdirilməsi onların tələbələr tərəfindən daha çox seçilməsinə, eyni zamanda, akademik uğurlarına təsir edən əhəmiyyətli bir faktor kimi qiymətləndirilir.

Universitet rəhbərlərinin sosiallaşmanı dəstəkləməsi və bu istiqamətdəki fəaliyyətləri təşviq etməsi xüsusi önəm daşıyır. Sosiallaşma sahələrinin genişləndirilməsi və tələbələrin bu fəaliyyətlərə daha çox cəlb olunması, həm cəmiyyət baxımından, həm də elmi-akademik sahədə mühüm nəticələrə səbəb ola bilər. Sosiallaşma səviyyəsi yüksək olan tələbələrin cəmiyyət içində daha fəal və daha xoşbəxt fərdlərə çevriləcəyi proqnozlaşdırılır.

Digər tərəfdən, sosiallaşma imkanlarının hər bir tələbə üçün cazibədar olduğu nəzərə alındıqda, universitet kampuslarında təşkil olunan sosial fəaliyyətlərin artırılması, tələbələrin bu universitetləri seçmək qərarına da müsbət təsir edə bilər. Eyni zamanda, təhsil aldıqları müəssisə tərəfindən dəstəklənən və təşviq edilən sosial fəaliyyətlərin, tələbələrin akademik göstəricilərinə də müsbət təsir göstərdiyi düşünülür.

Araşdırma nəticəsində aydın olmuşdur ki, ali təhsil alan gənclər tədris dövründə bir çox psixoloji və sosial çətinliklərlə qarşılaşırlar. Gərgin tədris qrafiki, sosial mühitə uyğunlaşma problemləri, gələcəyə dair qeyri-müəyyənlik və akademik təzyiqlər onların həm emosional, həm də fiziki sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Əldə edilən nəticələr göstərir ki, tələbələrin psixososial rifahı yalnız tədris proqramlarından deyil, həm də onların sosiallaşma imkanlarından, istirahət vaxtlarını necə keçirmələrindən və yaşadıqları ümumi mühitdən asılıdır. Stressin artması, gərginlik halları və bununla əlaqəli sağlamlıq problemləri isə daha çox bu balansın pozulduğu hallarda müşahidə olunur. Bu baxımdan ali təhsil müəssisələrində tələbələrin psixoloji rifahını dəstəkləyən, onlara özlərini rahat hiss etdirən və sosiallaşmalarına şərait yaradan mühitlərin yaradılması vacib hesab olunur.

2018-ci ildə keçirilmiş bir tədqiqatda ABŞ-da universitet tələbələri arasında stress səviyyəsi araşdırılmışdır. Tədqiqat nəticəsində tələbələrin təxminən 75%-nin yüksək akademik və sosial təzyiq altında olduqları, bu vəziyyətin onların psixoloji rifahına və sağlamlıq vəziyyətinə mənfi təsir göstərdiyi müəyyən olunmuşdur. Eyni zamanda, tələbələrin sosial dəstək almasının stressi azaltdığı və akademik performanslarına müsbət təsir etdiyi qeyd edilmişdir. Bu nəticələr universitet mühitində psixoloji dəstək xidmətlərinin yaradılmasının və sosial fəaliyyətlərin təşviq edilməsinin vacibliyini vurğulayır.

Digər bir nümunə olaraq, Azərbaycanda 2020-ci ildə Bakı Dövlət Universitetində aparılmış tədqiqatda tələbələrin psixoloji stress səviyyəsi və sosiallaşma imkanları qiymətləndirilmişdir. Tədqiqatda iştirak edən tələbələrin 60%-i stress səbəbilə akademik fəaliyyətlərində çətinlik çəkdiklərini bildirdilər və sosial fəaliyyətlərə qatılmanın onların stressini azaltdığı qeyd olunurdu. Bu da göstərir ki, tələbələrin sosial rifahını təmin edən tədbirlər onların təhsil uğuruna birbaşa təsir edir.

Beynəlxalq təcrübə. Azərbaycanla yanaşı digər dünya ölkələrində də mütəxəssis hazırlığını optimallaşdırmaq məqsədilə sosiallaşma modelləri işlənib hazırlanmışdır. Beynəlxalq miqyasda Çində, Amerikada, Böyük Britaniyada, Rusiyada, Asiya ölkələrində, Avropa ölkələrində bununla bağlı ciddi addımlar atılmışdır [5,s.144].

Çin doktorantlarının sosiallaşma prosesini təsvir etmək məqsədilə nəzəri çərçivə təklif edilir. Bu çərçivə Weidman və digərlərinin modeli əsasında hazırlanmışdır. Modelə görə, doktorantura proqramına daxil olan namizədlər öz fərdi təcrübələri, bilikləri, bacarıqları, dəyərləri və motivasiyaları ilə professional tədqiqatçı, alim və ya akademik kimi yetişmək üçün bu təhsil yoluna başlayırlar. Simvolik qarşılıqlı təsir nəzəriyyəsi valideynlərin uşaqlarının davranışları və nəticələrinə sosiallaşma vasitəsilə necə təsir etdiyini izah etsə də, Çinli valideynlər uşaqlarının akademik inkişafındakı rolunu araşdıran tədqiqatlara kifayət qədər cəlb olunmayıb. Çin ailələrində akademik sosiallaşmanı ümumi şəkildə nəzərdən keçirən işlərin məhdudluğu səbəbindən, biz simvolik qarşılıqlı təsir nəzəriyyəsini irəli aparan və akademik sosiallaşmanı formal bir konstruktor kimi daxil edən bir model təklif edirik. Bu modelə görə, akademik sosiallaşma birbaşa və dolayısı ilə akademik nailiyyətlər vasitəsilə uşaqların akademik özünüqavrayışını formalaşdırır və Çin valideynlərinin akademik sosiallaşma təcrübələri sosial-iqtisadi statusa görə fərqlənir. Tədqiqat, nəzəriyyə və praktikaya dair nəticələr geniş izah edilir.

Araşdırmalar ABŞ-ın müxtəlif mədəniyyətlərdən gələn tələbələr üçün üstün seçim olduğunu vurğulayır. Bəzi hallarda bunun səbəbi tələbələrin öz ölkələrində təhsil və karyera imkanlarının məhdud olmasıdır. ABŞ təhsili isə əlavə üstünlüklər təqdim edir, bu da iş və təlim imkanlarını artırır. Beynəlxalq tələbələr kampusların müxtəlifliyinə və universitet resurslarına töhfə versələr də, onların ABŞ cəmiyyətinə inteqrasiyası zamanı müxtəlif çətinliklərlə üzləşdikləri göstərilir. Lakin mövcud ədəbiyyat əsasən Çin, Hind və Ərəb tələbələrinin təcrübələrinə yönəlmişdir.

Mövcud assimilyasiya nəzəriyyələrinə görə, assimilyasiya prosesi daxili və xarici nəticələrə malikdir. Daxili aspektlər psixoloji uyğunlaşmanı, xarici aspektlər isə fərdlərin yeni mədəniyyət və normalara adaptasiya qabiliyyətini göstərir. Bu prosesdə beynəlxalq tələbələr normativləri qəbul edib-etməməklə bağlı qərarlar verərək assimilyasiyanın və ya kənarlaşdırmanın dərəcəsini müəyyənləşdirirlər.

Tədqiqatlar göstərir ki, ABŞ müxtəlif beynəlxalq tələbələr üçün əsasən üstünlük verilən təhsil sisteminə malikdir. Bəzi hallarda bu, həmin tələbələrin öz ölkələrində keyfiyyətli təhsil və gələcək karyera imkanlarının məhdud olması ilə izah olunur. ABŞ-da təhsil, sadəcə diplom deyil, əlavə iş və təcrübə fürsətləri qazandırmaqla fərqlənir.

Beynəlxalq tələbələr universitetlərə mədəni zənginlik və maliyyə töhfəsi versələr də, onların yeni cəmiyyətə inteqrasiyası zamanı sosiallaşma ilə bağlı bir sıra çətinliklərlə qarşılaşdıqları məlum olmuşdur. Bu mövzu üzrə aparılan araşdırmalar əsasən Çin, Hindistan və Ərəb ölkələrindən gələn tələbələrin təcrübələrini əhatə edir.

Mövcud nəzəriyyələrə əsasən, uyğunlaşma iki əsas nəticə doğura bilər: daxili və xarici. Daxili nəticələr insanın psixoloji adaptasiyası ilə bağlıdırsa, xarici nəticələr isə fərdin yeni mədəniyyətə və norma sisteminə uyğunlaşma səviyyəsini ifadə edir. Bu proses zamanı tələbələr bir çox norma və dəyərləri qəbul edib-etməməklə bağlı qərar verir, bu da onların cəmiyyətə nə dərəcədə uyğunlaşdığını müəyyən edir.

Müxtəlif tədqiqat metodlarından istifadə olunmaqla aparılan bu araşdırmalarda məlum olmuşdur ki, ən çox rast gəlinən problemlər dil baryerləri, mədəni fərqlər, nostalgiya və sosial təcrid hissidir. İngilis dili biliyinin zəif olması, mədəniyyətlərarası fərqlərin doğurduğu narahatlıqlar və psixoloji gərginlik bu qrupda geniş yayılıb. Dil bacarığı və özünə güvən kimi amillər beynəlxalq tələbələrin ünsiyyət üslublarını və öyrənmə metodlarını əhəmiyyətli dərəcədə formalaşdırır.

Xüsusilə, Şərqi Asiya ölkələrindən olan tələbələrin – yapon, koreyalı və çinli gənclərin – mədəniyyətlərarası uyğunlaşma prosesində bu kimi çətinliklərlə daha çox qarşılaşdığı qeyd olunmuşdur. Onlar akademik sistemin tələbləri, vaxtın düzgün bölüşdürülməsi, sosial şəbəkələrə daxil ola bilməmək, depressiya və ailə gözləntiləri ilə paralel şəkildə mübarizə aparmalı olurlar.

Digər tərəfdən, ərəb tələbələrin sosial-mədəni adaptasiyası zamanı üzləşdiyi çətinliklər əsasən gender rolları və şəxsiyyət anlayışları ilə bağlı olur. Bu tələbələr bəzən əvvəlki hadisələrlə – xüsusən də 11 sentyabr terror aktları ilə – əlaqələndirildikləri üçün ayrı-seçkilik və sosial damğalanma ilə qarşılaşırlar. Onların ümumi psixoloji rifahına ən çox təsir edən amil isə ləyaqətlə rəftar olunması və ailə dəstəyinin əvəzinə sosial dəstək mühitinin təmin olunmasıdır. Belə dəstək yalnız psixoloji deyil, həm də gündəlik həyat tərzinə dair xüsusiyyətləri – ailə ölçüsü, iş saatları, yaş və uyğunlaşma bacarığı kimi fərdi amilləri də əhatə edir.

Eyni zamanda aparılmış müşahidələr göstərir ki, əksər beynəlxalq tələbələr ABŞ-da qazandıqları təcrübənin şəxsi və peşəkar məqsədlərinə uyğun olduğunu düşünürlər. Çətinliklərə baxmayaraq, onların əksəriyyəti ABŞ-da keçirdikləri akademik və sosial həyatlarından ümumilikdə razı qaldıqlarını bildirirlər.

Aparılan sistemli təhlillər nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, beynəlxalq tələbələrin sosial adaptasiyasında qarşılaşdıqları əsas maneələr üç əsas qrupa bölünə bilər: akademik çətinliklər, sosial-mədəni uyğunlaşma problemləri və psixoloji baryerlər. Bu faktorlar onların Amerika cəmiyyətinə uğurlu inteqrasiyasını ləngidən əsas səbəblər kimi qiymətləndirilir.

Sistemli ədəbiyyat araşdırmalarının nəticələri göstərir ki, beynəlxalq tələbələrin sosial adaptasiyasında üzləşdikləri əsas problemlərdən biri məhz akademik sahədə müşahidə olunur. Bu tələbələr tez-tez dərs yükləri və yerli tələbələrlə qarşılıqlı əlaqə məsələlərində çətinliklər yaşayırlar. Uğurlu akademik nəticələr əldə etmək üçün tələbələr təkcə dərsdə iştirakla kifayətlənməməli, həm də sinifdənkənar fəaliyyətlərdə aktiv olmalı və həm dil, həm də mədəni baxımdan uyğunlaşa bilməlidirlər.

İngilis dili ikinci dil olaraq istifadə edildikdə, bu, tələbələrdə əlavə gərginlik və narahatlıq yaradır. Mühazirələri tam başa düşməkdə çətinlik çəkmək, sinif qarşısında çıxış etmək qorxusu və fikir ifadə etməkdə tərəddüd onların özünüifadə bacarıqlarını məhdudlaşdırır. Bununla yanaşı, tələbələr tez-tez müxtəlif rolları eyni vaxtda yerinə yetirmək məcburiyyətində qalırlar - həm öyrənmək, həm dərs demək, həm də tədqiqatçı köməkçisi kimi fəaliyyət göstərmək. Bu da onların akademik yükünü artıraraq stressi daha da dərinləşdirir.

Akademik çətinliklərlə yanaşı, beynəlxalq tələbələr həm də tamamilə yeni və fərqli sosial-mədəni mühitə uyğunlaşmaq məcburiyyətində qalırlar. Onlar fərqli ictimai davranış qaydaları, mədəni dəyərlər, geyim standartları və gündəlik həyat tərzi ilə qarşılaşdıqda mədəni şok və yadlaşma hissi keçirə bilərlər. Bu prosesdə, ünsiyyət qurmaqda çətinliklər, dostluq münasibətlərinin formalaşmaması, mədəni fərqlərin anlaşılmaması, yaşayış və maliyyə problemləri, qidalanma vərdişlərinə uyğunlaşmaqda çətinliklər geniş yayılmışdır.

Təəssüf ki, beynəlxalq tələbələr tez-tez dil, mənsub olduqları mədəniyyət və ya ölkəyə görə ayrı-seçkiliyə məruz qalırlar. Bu tip münasibətlər adətən yanlış stereotiplərə, anlaşılmazlıqlara və mədəni fərqliliklərə qarşı dözümsüzlüyə əsaslanır. Bu hallarda müşahidə edilən sosial kənarlaşdırma və qrupdan təcrid olunma halları tələbələrdə özünü tənha hissetmə və sosial narahatlıq yarada bilər.

Beynəlxalq tələbələr arasında depressiya və digər psixoloji çətinliklər geniş yayılmışdır. Bu çətinliklərə dil baryerləri, ünsiyyətdə yaşanan problemlər və mədəni uyğunlaşma prosesində yaranan streslər səbəb olur. Tələbələrin həm psixoloji, həm də fiziki sağlamlığının qorunması onların ümumi rifahı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dil və ünsiyyət bacarıqları zəif olduqda, bu, onların emosional vəziyyətinə mənfi təsir göstərə bilər.

Yeni mühitə uyğunlaşma mərhələsində tələbələr çox zaman tək qalmaq, narahatlıq keçirmək və özlərini təcrid olunmuş hiss etmək kimi problemlərlə üzləşirlər. Bu vəziyyət depressiya və əhval pozğunluqları ilə müşayiət oluna bilər. Qeyd olunmalıdır ki, tələbələrin əksəriyyəti bu cür psixoloji çətinliklərlə üzləşsələr də, kömək istəməkdə tərəddüd edirlər və psixoloji dəstəyə müraciət etməyə meyilli olmurlar.

Araşdırmanın nəticələrinə əsasən, beynəlxalq tələbələrin qarşılaşdıqları uyğunlaşma çətinlikləri üç əsas kateqoriyaya bölünə bilər: akademik, sosiomədəni və psixoloji maneələr. Bu təsnifat, daha əvvəlki tədqiqatlarda da göstərildiyi kimi, tələbə dəstək xidmətlərinin əhəmiyyətini və universitetlərin psixi sağlamlıq problemlərinə necə yanaşmalı olduqlarını bir daha vurğulayır.

• Akademik çətinliklər, əsasən, beynəlxalq tələbələrin dərs müzakirələrinə qoşulmaq və həmyaşıdları ilə ünsiyyət qurmaq bacarıqlarından asılıdır. Bu aspekt, tələbələrin sosiallaşma səviyyəsinin əsas göstəricilərindən biri kimi tanınır. Eyni zamanda, bu sahədə mövcud olan dil baryerləri, tədris materiallarının qavranılması və auditoriyada çıxış etməkdə yaşanan çətinliklər də ciddi maneələr kimi qeyd olunur.

• Sosiomədəni çətinliklər isə tələbələrin yeni mədəni normalara və dəyərlərə uyğunlaşmasında yaranan çətinliklərlə, mədəni məlumatlılığın azlığı ilə, eləcə də sosial əlaqələr qurmaqda, şəbəkələşməkdə və dostluq münasibətləri yaratmaqda yaşanan problemlərlə bağlıdır. Bu sahədəki uyğunlaşma çatışmazlıqları tələbələrin həm sosial mühitlə harmoniyasını pozur, həm də onların özlərini təcrid olunmuş hiss etməsinə səbəb olur.

• Psixoloji maneələr, əsasən, tənha qalmaq, ailədən uzaq olmaq və depressiya kimi hallar nəticəsində ortaya çıxır. Tədqiqatlar göstərir ki, bu faktorlar tələbələrin psixi sağlamlığına mənfi təsir edir və uyğunlaşma prosesini çətinləşdirir

Eyni zamanda, tələbələrin uyğunlaşma çətinliklərinin miqyası onların mənsub olduqları ölkəyə və həmin ölkədəki mədəniyyət dəyərlərinə bağlı olaraq dəyişir. ABŞ tələbələri ilə effektiv ünsiyyət qurmaq və onların sosial fəaliyyətlərinə qatılmaq beynəlxalq tələbələrin mədəni uyğunlaşmasını asanlaşdırır, yanlış anlamaların qarşısını alır və sosial dəstək xidmətlərindən yararlanma imkanlarını artırır. Bu nəticələr, əvvəlki tədqiqatlarla uyğun olaraq, yeni gələn tələbələrin xüsusilə, kövrək vəziyyətdə olduqlarını və dəstəyə ehtiyac duyduqlarını göstərir. Bu baxımdan, ev sahibi universitetlərin sosial dəstək və beynəlxalq tələbə xidmətləri uyğun strategiyalar hazırlamalıdır.

Xüsusilə Çin və Şərqi Asiya ölkələrindən olan tələbələr mədəni adaptasiya, ünsiyyət çətinlikləri, tənhalıq, yalnızlıq və utanc hissi kimi vəziyyətlərlə tez-tez qarşılaşırlar. Səudiyyə Ərəbistanından olan tələbələr isə daha çox immiqrasiya prosedurları, hava limanı yoxlamaları və viza ilə bağlı problemlər səbəbindən uyğunlaşma çətinlikləri yaşayırlar. Bundan əlavə, 11 sentyabr hadisələrindən sonra Səudiyyə tələbələri bəzi hallarda stiqmatizasiya və ayrı-seçkilik hallarına məruz qalmışlar. Bartram və Coates isə qeyd edirlər ki, Hindistan və Afrika ölkələrindən olan tələbələr ABŞ kampuslarında daha çox irqi ayrı-seçkilik problemləri ilə üzləşirlər.

Bu tədqiqatın nəticələri göstərir ki, müxtəlif çətinliklərə baxmayaraq, beynəlxalq tələbələrin əksəriyyəti ABŞ-da akademik və sosial təcrübələrindən ümumilikdə razıdır və şəxsi və peşəkar məqsədlərinə çatmaqda irəliləyiş əldə edə bilirlər. Bir sıra empirik araşdırmalar da bu fikri dəstəkləyir və ABŞ-ın ali təhsil sisteminin rəqabətli xarakter daşıdığını, ciddi öyrənmə və qiymətləndirmə qaydaları ilə fərqləndiyini vurğulayır.

ABŞ universitetlərində son illər tələbələrin sosial inteqrasiyası və müxtəlifliyi ilə bağlı diqqətin artması da göstərir ki, bəzi hallarda beynəlxalq tələbələr diskriminasiya və stiqma ilə üzləşirlər. Araşdırmalar göstərir ki, zəif sosial dəstək və natamam tələbə xidmətləri onların sosiallaşma və rifahına mənfi təsir edir. Bu səbəbdən də, sosial dəstək mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi beynəlxalq tələbələrin adaptasiyasını gücləndirə bilər. Bununla belə, diskriminasiya və sosial təcrid – akademik mühit üçün yolverilməz hallar olsa da – aparılmış tədqiqatlar bu problemlərin mövcudluğunu təsdiqləyir və qəbul edən cəmiyyət üçün əlavə məsuliyyətlər doğurur. Russel və başqaları qeyd edir ki, ayrı-seçkilik və düşmənçilik həm şifahi, həm də fiziki formada özünü göstərə bilər və nəticədə tələbələrdə tənhalıq, depressiya və digər psixoloji problemlər yaranar.

Tədqiqat bir daha göstərir ki, ABŞ universitetlərində tələbəyönümlü, inklüziv mühitin yaradılması olduqca vacibdir. Əvvəlki empirik tədqiqatlar da bu yanaşmanı dəstəkləyir və beynəlxalq tələbələrin cəmiyyətə inteqrasiyasına yönəlmiş xüsusi diqqətin uyğunlaşma çətinliklərini azaltdığını göstərir. Əgər bu istiqamətdə işlər aparılarsa, yalnız beynəlxalq tələbələrin rifahı deyil, ümumilikdə akademik və kampus mühitinin daha funksional və mədəni müxtəlifliyə açıq olması təmin edilə bilər. Bu isə öz növbəsində, tələbələrin mədəni və dil mənsubiyyətinə əsaslanan ayrı-seçkiliyi aradan qaldırmaqla təhsil müəssisələrinin inkişafına töhfə verər.

Bu tədqiqatın nəticələri göstərir ki, qəbul edən universitetlərin təmin etdiyi sosial dəstək xidmətləri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xiong və Yang qeyd edirlər ki, sosial dəstək infrastrukturu tələbə cəlb etmə strategiyalarında əsas amillərdən biridir və tələbələrin mənəvi sağlamlığı üçün aidiyyət hissi, yəni sosial dəstəyin psixoloji rifahda rolu mühümdür. Lashari və Razgulin kimi tədqiqatçılar isə emosional və sosial dəstəyin tələbələrin ümumi rifahına və sosial uyğunlaşmasına müsbət təsir etdiyini vurğulayırlar. Bu tədqiqatın nəticələri də sosial dəstək mənbələrinin - akademik yoldaş qruplarının, müəllimlərlə qeyri-rəsmi ünsiyyətin, fərdi dərslərin, sosial şəbəkələrin, tələbə dəstək xidmətlərinin və yaxın dostlarla ailə münasibətlərinin - asanlaşdırılmasının vacibliyini təsdiqləyir.

Digər tərəfdən, araşdırma göstərir ki, beynəlxalq tələbələrin sosial uyğunlaşması ilə bağlı məsələlərdə Orta Asiya və keçmiş Sovet dövlətlərindən olan tələbələrin problemlərini əhatə edən tədqiqatların sayı azdır. Əksər elmi işlər ABŞ-da ən çox tələbə göndərən ölkələr olan Çin, Hindistan, Səudiyyə Ərəbistanı və digər Şərqi və Cənubi Asiya ölkələrinin tələbələrinin çətinliklərinə diqqət yetirir. Lakin ABŞ fakültələri ilə qarşılıqlı əlaqə və sosial-irq strukturlarında naviqasiya qabiliyyəti kimi sahələrdə bu tələbələrin yaşadığı çətinliklər az qiymətləndirilir. Bu mövzuların daha dərindən araşdırılması beynəlxalq tələbələrin Amerikan cəmiyyətinə daha asan inteqrasiyasına kömək edə bilər.

Tədqiqat həmçinin tələbə icmaları ilə kommunikasiya təcrübələrinin təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq tələbələrin mədəni resurslarından informasiya yayımında daha geniş istifadə edilməsi kimi sahələrin yaxşılaşdırılmasını tövsiyə edir. Bundan əlavə, sosiallaşma problemlərinə dair məlumatlandırmanı artırmaq məqsədilə tələbələrin təşəbbüsü ilə təşkil olunan seminarlar, psixoloji dəstək təşəbbüsləri kimi fəaliyyətlərin dəstəklənməsi vacib hesab olunur.

Bu araşdırma ABŞ ali təhsilində beynəlxalq tələbələrin sosial və akademik inteqrasiyasını artırmaq üçün hədəflənmiş dəstək və inklüziv təcrübələrin davamlı zəruriliyini vurğulayır. Bu çətinliklərin effektiv həlli daha qonaqpərvər və dəstəkləyici mühitin formalaşmasına yardımçı olacaq, nəticədə təhsil təcrübəsini zənginləşdirəcək və Amerikan kampuslarında qlobal müxtəlifliyi təşviq edəcəkdir. Gələcək tədqiqatların metodologiyaları təkmilləşdirməyə və müxtəlif tələbə təcrübələrini daha yaxşı araşdırmağa davam etməsi beynəlxalq ali təhsil siyasət və praktikalarını inkişaf etdirmək baxımından önəmlidir [4,s.213].

Rusiyada tələbələrin sosiallaşması müasir ali təhsil sisteminin aktual və vacib məsələlərindən biridir. Ali təhsilin məqsədləri zamanla dəyişir; bir tərəfdən, tələbələrin yalnız peşəkar bilik və bacarıqlarla təchiz edilməsi vacib hesab olunur, digər tərəfdən isə onların sosial və fərdi inkişafı, cəmiyyətə uyğunlaşması önəm qazanır. Bununla belə, hazırkı vəziyyətdə pedaqoji funksiyanın ali məktəblərdə kifayət qədər diqqət mərkəzində olmaması, təhsilin peşəkar biliklərin qazanılması və əmək bazarında rəqabət qabiliyyətinin artırılması ilə əlaqələndirilir.

Rusiyanın Boloniya prosesinə qoşulması təhsildə kompetensiya yanaşmasının tətbiqinə səbəb olub. Bu yanaşma tələbələrdən yalnız nəzəri biliklər deyil, həm də praktik bacarıqlar, sosial adaptasiya və peşəkar özünüifadə qabiliyyətləri gözləyir. Sosiallaşmanın uğurlu olması tələbələrin yalnız peşəkar dünyagörüşünü genişləndirməklə kifayətlənməyib, həm də dəyişən sosial şəraitə uyğunlaşma bacarığını artırmasını tələb edir.

Tələbələrin sosial və peşəkar mühitə inteqrasiyası müxtəlif subyektiv və obyektiv amillərlə müəyyən olunur. Obyektiv amillərə əmək bazarının tələbləri, təhsil sistemindəki dəyişikliklər və gənclərin peşə seçimlərindəki dəyər ziddiyyətləri daxildir. Bu ziddiyyətlər tələbələrin sosiallaşma prosesində qarşılaşdıqları əsas çətinliklərdən hesab edilir. Ulyanovsk Dövlət Texniki Universitetində tətbiq olunan tələbə peşəkar sosiallaşma proqramı bu sahədə uğurlu nümunələrdən biridir. Proqram pedaqoji, təşkilati, informasiya və kommunikasiya elementlərini birləşdirərək tələbələrin peşəkar özünü müəyyənləşdirmə modelini reallaşdırır. Bu modeldə tələbələrin kognitiv, motivasion, fəaliyyət və refleksiv komponentləri nəzərə alınır ki, bu da onların sosial və peşəkar inkişafına müsbət təsir göstərir. Layihə mədəniyyətinin inkişafı tələbələrin sosiallaşma potensialını artıran mühüm amil kimi tanınır. Sosial layihə texnologiyasının təhsil prosesinə inteqrasiyası vasitəsilə tələbələrdə əməkdaşlıq, məsuliyyət hissi və yaradıcı yanaşma inkişaf etdirilir. Bunun üçün təhsil mühiti və tədris proqramları tələbələrin layihə mədəniyyətini inkişaf etdirməyə yönəldilməli, eləcə də təhsil iştirakçıları arasında dəyər əsaslı qarşılıqlı əlaqələr möhkəmləndirilməlidir.

Xarici tələbələr üçün qəbul edən ölkənin yerli tələbələri ilə yaxın münasibətlər qurmaq həmişə çətin və vacib bir məsələdir. Yerli həmyaşıdları ilə dostluq əlaqələri yaratmaq onların ən çox istədikləri, amma çox vaxt reallaşmayan məqsədlərindən biridir. Yerli tələbələrlə mənalı əlaqələrin olmaması sosial və mədəni uyğunlaşmada çətinliklərə, təhsil müddətindən az məmnuniyyətə gətirib çıxarır. Eyni zamanda, qəbul edən ölkənin vətəndaşları ilə daha çox ünsiyyət psixoloji baxımdan da faydalıdır - depressiya azalır, ev üçün darıxma hissi zəifləyir, streslə daha yaxşı mübarizə aparılır və həyat məmnunluğu artır.

Sosiallaşmanın ölçülməsi. Sosiallaşmanı ölçmək üçün müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bəziləri sadəcə əlaqənin tezliyinə diqqət edir, bəziləri isə daha dərin dostluq münasibətlərini araşdırır. Ancaq araşdırmalar göstərir ki, tələbələrlə daha çox ünsiyyət qurmaq yeni mədəni mühitdə bacarıq qazanmaq üçün ən önəmli amillərdəndir. Fərqli sosial qruplar arasında aktiv qarşılıqlı təsir qərəzləri azaldır və münasibətləri yaxşılaşdırır. Buna görə də sosiallaşma həm fərdi münasibətlər, həm də beynəlxalq və yerli tələbələr arasında əlaqələrin inkişafı üçün vacibdir.

Xüsusilə Şərq və Cənub-Şərqi Asiyadan gələn tələbələr üçün qəbul edən ölkənin tələbələri ilə əlaqə qurmaq asan olmur, çünki onların mədəniyyətləri arasında böyük fərqlər var. Bu tələbələr çox vaxt öz həmvətənləri ilə dostluq edir və yerli tələbələrlə az təmasda olurlar. Həmvətənlərlə sosiallaşmaq psixoloji dəstək verə bilər, amma uzun müddətdə bu, qəbul edən cəmiyyətə uyğunlaşmağa mane ola bilər.

Buna görə də, Şərq və Cənub-Şərqi Asiyalı tələbələrin yerli tələbələrlə daha çox sosiallaşmasını təmin edən amilləri anlamaq vacibdir. Özünəinamlı tələbələr daha çox əlaqə qurmağa çalışır və özlərini daha çox qəbul olunmuş hiss edirlər. Universitetə aidlik hissi onlarda ortaq qrup mənzərəsi yaradır və yerli tələbələrlə daha sıx əlaqələrə imkan verir. Digər tərəfdən, ayrı-seçkilik hissi tələbələrin özünü xaricdə qalmış kimi hiss etməsinə səbəb olur və onları əsasən həmvətənləri ilə sosiallaşmağa sövq edir.

Müasir dövrdə tələbələrin sosiallaşması onların həm şəxsi inkişafı, həm də ümumi təhsil prosesində uğurlu iştirakları üçün əhəmiyyətli amillərdən biridir. Sosiallaşma tələbələrin həmyaşıdları ilə münasibətlər qurması, cəmiyyətə uyğunlaşması və müxtəlif sosial bacarıqlar əldə etməsi deməkdir. Lakin tələbələrin sosiallaşma səviyyəsi və bu prosesin keyfiyyəti fərqli ölkələrdə müxtəlif sosial və mədəni faktorlardan asılı olaraq dəyişir. Bu baxımdan, Azərbaycan və xarici ölkələrdə tələbələrin sosiallaşmasının qarşılaşdığı problemlər və mövcud reallıqlar müqayisəli şəkildə araşdırılmalıdır.

Azərbaycan təhsil sistemində tələbələrin sosiallaşması ilə bağlı müəyyən sosial problemlər mövcuddur. Belə ki, ölkəmizdə məktəb mühiti sosiallaşmanı tam dəstəkləməyə kifayət qədər imkan yaratmır. Xüsusilə, şəhər və kənd bölgələri arasındakı sosial fərqliliklər tələbələrin bir-biri ilə münasibətlərində təcrid və uyğunlaşma çətinliklərinə səbəb olur. Bundan əlavə, ailə və cəmiyyətin sosial davranış normaları bəzi hallarda tələbələrin açıq fikirli və sərbəst sosiallaşmasına məhdudiyyət qoyur. Müasir texnologiyaların geniş yayılması sosial əlaqələri artırsa da, bəzən virtual mühitdə qurulan əlaqələr real ünsiyyətin yerini tam doldura bilmir. Bunun nəticəsində bəzi tələbələr özünü tənha və sosial təcrid olunmuş hiss edə bilir.

Xarici ölkələrdə tələbələrin sosiallaşması daha mürəkkəb sosial və mədəni mühitlərdə baş verir. Burada, xüsusən miqrant və ya müxtəlif milli mənsubiyyətə malik tələbələr üçün dil və mədəniyyət fərqləri sosiallaşmanı çətinləşdirən əsas amillərdən biridir. Xarici tələbələr bəzən stereotiplər və ayrı-seçkiliklə qarşılaşır, bu isə onların qəbul edən cəmiyyətə inteqrasiya səylərini zəiflədir. Həmçinin, çoxmillətli məktəblərdə qruplararası münasibətlərdə təzyiqlər və qərəzlər sosiallaşmanın önünə keçə bilər. Bəzi ölkələrdə inklüziv proqramların yetərsizliyi də xarici tələbələrin sosiallaşmasına mənfi təsir göstərir.

Həm Azərbaycanda, həm də xaricdə tələbələrin sosiallaşması sahəsində müsbət reallıqlar müşahidə olunur. Azərbaycan məktəblərində son illərdə sosial fəaliyyətlərin təşkili genişlənməkdə, müxtəlif klub və dərnəklər tələbələrin bir-biri ilə ünsiyyət imkanlarını artırmaqdadır. Ailə və müəllimlərin dəstəyi tələbələrin sosial münasibətlərinin inkişafına töhfə verir. Eyni zamanda, texnologiyanın təqdim etdiyi yeni platformalar onlayn sosiallaşma üçün əlavə imkanlar yaradır ki, bu da xüsusilə, pandemiya dövründə əhəmiyyət kəsb etmişdir. Ümumiyyətlə, sosiallaşma problemləri mövcud olsa da, vəziyyətin yaxşılaşdığı və inkişaf etdiyi müşahidə edilir.

Xarici ölkələrdə isə məktəblər sosial inteqrasiyanı təşviq etmək üçün inklüziv proqramlar, mədəni mübadilə fəaliyyətləri və dil dəstəyi kimi tədbirlər həyata keçirirlər. Multikultural mühit tələbələrə müxtəlif mədəniyyətləri tanımaq və qəbul etmək imkanı yaradır, bu da onların sosial bacarıqlarını zənginləşdirir. Bundan əlavə, psixoloji dəstək və sosial mentorluq proqramları xarici tələbələrin sosiallaşmasını asanlaşdırır. Dil və mədəni maneələr bəzən sosiallaşmanı çətinləşdirə bilər, lakin ümumilikdə qəbul edən ölkələrdə sosial inteqrasiya üçün əlverişli şərait formalaşdırılır.

Tələbələrin sosiallaşması onların ümumi inkişafı və təhsil nailiyyətləri üçün vacib amildir. Azərbaycan və xarici ölkələrdə sosiallaşmanın inkişafı müxtəlif sosial problemlərlə üzləşsə də, hər iki mühitdə bu prosesin yaxşılaşdırılması istiqamətində ciddi səylər göstərilir. Universitetlər, akademiyalar və valideynlər tələbələrin sosiallaşmasını dəstəkləyəcək əlavə tədbirlər həyata keçirərək onların həm fərdi, həm də ictimai inkişafına töhfə verməlidirlər.

Nəticə. Azərbaycan təhsil sistemində tələbələrin sosiallaşması bir sıra çətinliklərlə üzləşir. Bu problemlərin həlli və sosiallaşmanın keyfiyyətinin artırılması məqsədilə aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir.

1. Sosial inklüzivliyin təmin edilməsi. Ali məktəblərdə sosial inklüzivliyin inkişaf etdirilməsi tələbələr arasında sosial bərabərsizliyi azaltmaq üçün vacibdir. Bunun üçün müxtəlif sosial təbəqələrdən olan tələbələrin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsini təşviq edən, stereotipləri və ayrı-seçkiliyi aradan qaldıran maarifləndirici proqramlar tətbiq olunmalıdır. Bu proqramlar tələbələrin həmyaşıdlarına qarşı hörmət və empatiya göstərməsini gücləndirər.

2. Sosial və emosional bacarıqların inkişafı üçün təlimlər. Tələbələrin sosial bacarıqlarını, konfliktlərin həlli, əməkdaşlıq və ünsiyyət kimi sahələri əhatə edən xüsusi təlimlər təşkil edilməlidir. Bu təlimlər tələbələrə öz duyğularını idarə etməyi və müxtəlif sosial vəziyyətlərdə davranmağı öyrədəcək. Bu da onların ali məktəb mühitində daha rahat sosiallaşmasına kömək edəcək.

3. Müxtəlif sosial fəaliyyətlərin və klub formasiyalarının təşkili. Tələbələrin bir-biri ilə ünsiyyətini artırmaq və sosiallaşma imkanlarını genişləndirmək üçün müxtəlif maraq dairələrinə uyğun dərnəklər, klublar, idman və mədəni tədbirlər aktivləşdirilməlidir. Bu cür fəaliyyətlər tələbələrin sosial şəbəkələrini genişləndirmək və dostluq əlaqələri qurmaq üçün şərait yaradır.

4. Ailə və valideynlərin maarifləndirilməsi və iştirakçılığı. Valideynlər tələbələrin sosiallaşmasında mühüm rol oynayır. Buna görə ali məktəblər valideynlərlə müntəzəm əlaqə saxlamalı və onlara tələbələrin sosial inkişafının vacibliyi barədə məlumat verməlidir. Valideynlərin məktəbdə keçirilən sosial fəaliyyətlərə qatılması da uşaqların motivasiyasını artırır və onların sosial bacarıqlarının inkişafına təkan verir.

5. Psixoloji dəstək və məsləhət xidmətlərinin gücləndirilməsi. Ali məktəblərdə psixoloq və sosial işçi kimi peşəkarların mövcudluğu tələbələrin sosial problemlərinin vaxtında aşkarlanması və həllində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu mütəxəssislər tələbələrə fərdi və qrup şəklində sosial və emosional dəstək verməklə onların sosiallaşma prosesini asanlaşdıra bilərlər.

6. Təhsil proqramlarında sosiallaşmaya yönəlik mövzuların artırılması. Müasir təhsil proqramlarına sosiallaşmanın əhəmiyyətini vurğulayan, komanda işi və əməkdaşlıq bacarıqlarını inkişaf etdirən fənlər və layihələr daxil edilməlidir. Belə proqramlar tələbələrin praktik şəkildə sosial bacarıqlarını artırır və onları sosiallaşmanın vacibliyinə hazırlayır.

7. Texnologiyadan məqsədli istifadə. Onlayn platformalar və sosial media vasitəsilə təhlükəsiz və konstruktiv sosiallaşma imkanları yaradılmalıdır. Virtual mühitdə təşkil olunan sosial fəaliyyətlər və qruplar, xüsusilə, pandemiya dövründə tələbələrin əlaqələrini davam etdirməsi üçün əvəzsizdir.

8. Tələbələrdə sosial fərqliliklərə hörməti artırmaq. Ali təhsil müəssisələrində mədəniyyətlərarası dialoqu təşviq edən proqramlar tətbiq edilməli, müxtəlif sosial və mədəni mənşəyə malik tələbələrin bir arada harmonik yaşaması üçün şərait yaradılmalıdır. Bu, həm tolerantlığı artırır, həm də sosial ayrılığı azaldır.