Himnimizin müəllifi barədə mübahisə - Əhməd Cavad, yoxsa Cəmo bəy Cəbrayılbəyli?

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himninin müəllifinin kimliyi barədə maraqlı iddia ortaya atılıb. Professor Asif Rüstəmlinin bu barədə yazdığı kitab, onun məzmunu haqqında professor Ədalət Tahirzadə sosial şəbəkə profilində status paylaşıb. Mövzunun ictimai əhəmiyyətliliyini nəzərə alaraq statusu Crossmedia.az saytının oxucuları üçün olduğu kimi paylaşırıq:

"Dəyərli feysbukdaşlarım!

Filologiya elmləri doktoru, professor Asif Rüstəmlinin “Cəmo bəy Cəbrayılbəyli: həyatı və bədii yaradıcılığı” kitabını (Bakı: “Elm və təhsl”, 2024, 204 səh.) ötən ilin oktyabrından oxumağa başlasam da bitirməyə əsla vaxt tapa bilmirdim. Axır ki, Novruz tətilindən yararlanaraq dünən oxuyub başa vurdum. Bu yazıdan məqsədim kitabı təhlil etmək yox, əsərdəki iki məqama diqqəti yönəltməkdir.

Birincisi budur ki, Azərbaycan toplumu bir zamanlar xalqımızın ən irəlidə gedən müəllimlərindən, aydınlarından biri kimi tanınmış və cəmiyyətdə böyük hörmət qazanmış pedaqoji elmlər namizədi, dosent CƏMO BƏY ADİL BƏY OĞLU CƏBRAYILBƏYLİNİ (29.01.1887, Şamaxı-30.07.1965, Çuxuryurd) demək olar ki, tanımamaqdadır, halbuki kitabdan götürdüyümüz faktları ən qısa şəkildə sadalasaq, o, çar dönəmində rus-türk məktəbinin müdiri, Cümhuriiyyət dönəmində Bakı 1-ci edadi (real) məktəbinin müəllimi, sovet dönəmində Xalq Maarif Komissarlığı xətti ilə ilk dərsliklərimizin yaradılmasına başçılıq edənlərdən biri, Bakı Pedaqoji Texnikumunun direktor müavini, Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqogika İnstitutunun direktoru (1946-1950), 1919-1949-cu illərdə onlarca dərsliyin müəllifi olub. Fikrimizcə, Elm və Təhsil Nazirliyi bu görkəmli maarif xadimimizin tanıdılması üçün işlər görməlidir. 

Professor A.Rüstəmli C.b.Cəbrayılbəylinin dəyərli bədii yaradıcılığını da incəliklə araşdırıb.

Kitabda diqqəti cəlb edən ikinci ciddi məqam isə bugünkü Azərbaycan Dövlət Himninin mətnini Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin yazması haqqında Asif bəyin verdiyi qəti hökmdür. 

Bu başdan bildirim ki, mən heç zaman Himnin mətninin Cəmo bəy Cəbrayılbəyliyə, Əhməd Cavada, Cəmo bəy Hacınskiyə, yaxud bir başqasına mənsubluğu haqqında mübahisələrə qoşulmamışam, çünki əlimdə bu fikirlərdən hər hansı birini təsdiqləyəcək bəlgələr olmayıb. Asif Rüstəmli isə Himn mətninin tarixçəsini “doğuluşundan”, yəni 1918-ci ilin sentyabrından 1992-ci ilin 27 mayında Azərbaycan Milli Məclisində qəbul edildiyi günədək soyuqqanlılıqla incəliyinədək araşdırıb və bu mövzu ilə bağlı heç bir qaranlıq yer qoymayıb. Əsəri sözbəsöz, sətirbəsətir çox diqqətlə oxuduqdan sonra özüm də qəti inandım ki, AZƏRBAYCANIN DÖVLƏT HİMNİNİN MƏTNİNİN MÜƏLLİFİ CƏMO BƏY CƏBRAYILBƏYLİDİR! Əsəri qərəzsiz şəkildə oxuyacaq hər kəsin də bu rəyimlə ortaq olacağına ürəkdən əminəm. Yeri gəlmişkən, mərhum araşdırıcımız Mövsüm Əliyev (1939-1997) də “Tarixin “ağ” səhifələri” (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 20.04.1990, № 14) və “ADR: Gerb, Himn” (“Odlar Yurdu” qəzeti, 06.1990, № 11) adlı məqalələrində mətnin C.b.Cəbrayılbəyliyə məxsusluğunu qeyd edib.

Bəs bizi Cəmo bəyin müəllifliyinə inandıran tutarqalar hansılardır? 

Aşağıda feysbukdaşlarıma əski ərəb qrafikasında yazılmış iki mətnin fotoşəklini təqdim edirəm. Əllə yazılmış mətni Cəmo bəyin böyük bacısının oğlu Nüsrət Əfəndizadənin qızı, məşhur şair Ağaəli Nasehin (1856-1915) nəvəsi Gülsüm Əfəndizadə öz xətti ilə köçürərək 6 iyul 1967-ci ildə Cəmo bəyin həyat yoldaşı Şəfiqə xanım Cəbrayılbəyliyə bağışlayıb. (Xatırlatmağa dəyər ki, bu tarixdə Himn mətninin müəllifliyinin gələcəkdə mübahisə doğuracağı kimsənin ağlına belə gəlmirdi). Mətnin aşağısında Gülsüm xanım yazıb: “MÜƏLLİFİ ƏZİZİMİZ, ÇOK HÖRMƏTƏ LAYİQ VƏ MALİK MƏRHUM CƏMO BƏY CƏBRAYILZADƏDİR. YAZILIBDIR 1918-MİNCİ SƏNƏDƏ BAKI ŞƏHƏRİNDƏ”. 

Mətn isə budur:

“VƏTƏNİM

Azərbaycan, Azərbaycan

Ey qəhrəman övladın Vətəni

Səndən ötrü qan tökməyə cümlə hazırıq.

Səndən ötrü can verməyə hamı hazırıq.

Al rəngli bayrağınla məsud yaşa.

Minlərlə can qurban oldu

Sinən hərbə meydan oldu

Hüququn dərk edən əfrad 

Hərə bir pəhləvan oldu.

Sən olasan gülüstan

Sənə hər dəm can qurban

Sənə bir çox məhəbbət

Sinəmdə dutmuş məkan

Namusuvu hifz etməyə

Toprağuvu bəsləməyə

Cümlə gənclər möhtacdır

Azərbaycan, Azərbaycan

Şanlı Vətən.

1918-ci ilin sentyabrında Qafqaz İslam Ordusu Bakını erməni-rus-ingilis işğalçılarından azad etdikdən həmən sonra yazılmış (bu zaman Azərbaycan bayrağı əski Osmanlı bayrağı kimi bütünlüklə al rəngdə idi) həmin mətni Qafur Rəşad Mirzəzadənin (1884-1943) kiçik qardaşı Ağahəsən Mirzəzadə (1891-1918) özünün tərtib etdiyi “Milli nəğmələr” şeirlər toplusuna salsa da vaxtsız ölümü ona kitabı nəşr etdirməyə imkan verməyib. Qafur Rəşad qardaşına vəfa borcunu ödəmək üçün həmin toplunu 1919-cu ildə Bakıda nəşr etdirib və orada Cəmo bəyin “Vətənim” şeirini “Cəmo bəy” imzası ilə və “VƏTƏN MARŞI” adı altında bu redaktədə təqdim edib:

Azərbaycan, Azərbaycan

Ey qəhrəman övladın Vətəni (2)

Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız

Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz

Üç rəngli bayrağınla məsud yaşa (2)

Binlərlə can qurban oldu

Sinən hərbə meydan oldu

Hüququn dərk edən əfrad 

Hərə bir pəhləvan oldu

Sən olasan gülüstan

Sənə hər dəm can qurban

Sənə bir çok məhəbbət

Sinəmdə dutmuş məkan

Namusunu hifz etməyə

Bayrağını yüksəltməyə

Cümlə gənclər müştaqdır

Şanlı Vətən

27 may 1992-ci ildə Azərbaycan Milli Məclisi bu mətni azacıq əlavələrlə, ancaq müəllifi Əhməd Cavad göstərilməklə Azərbaycanın Dövlət Himni kimi qəbul edib:

Azərbaycan, Azərbaycan!

Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!

Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!

Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!

Üç rəngli bayrağınla məsud yaşa!

Minlərlə can qurban oldu,

Sinən hərbə meydan oldu!

Hüququndan keçən əsgər!

Hərə bir qəhrəman oldu!

Sən olasan gülüstan,

Sənə hər an can qurban!

Sənə min bir məhəbbət

Sinəmdə tutmuş məkan!

Namusunu hifz etməyə,

Bayrağını yüksəltməyə,

Cümlə gənclər müştaqdır!

Şanlı Vətən, şanlı Vətən!

Azərbaycan, Azərbaycan!

Azərbaycan Respublikasının 1993-cü il 2 mart tarixli 525 nömrəli Qanunu ilə “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni haqqında Əsasnamə” təsdiqlənib.

Beləliklə, Dövlət Himnimizin mətninin müəllifinin Cəmo bəy Cəbrayılbəyli olduğu şübhə doğurmur. Bizcə, 33 ildir halal haqqı yeyilən Cəmo bəyin haqqını bərpa etmək həm Allah qatında, həm dövlət qatında, həm də insan qatında vacib bir işdir.

*

Məni tanıyanlar yaxşı bilir ki, heç vaxt vicdanımı incidəcək heç nə yazmamışam. Bu dəfə də başım üstündə yalnız Allahı görmüşəm. Heç bir siyasi quruma mənsub deyiləm. Bu yazıda da heç bir siyasi məqsəd güdmürəm; yeganə məqsədim HƏQİQƏTİ ortaya çıxarmağa yardımçı olmaqdır. Böyük şairimiz Əhməd Cavadı da Məhəmmədəmin Rəsulzadələrin qurduğu Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920) qədər ürəkdən sevirəm. Ancaq ölümünədək Əhməd Cavadın heç bir əsərində bu şeir yoxdursa, mətni C.b.Cəbrayılbəylinin yazdığı artıq şübhə doğurmursa qul haqqına girilməsi Əhməd Cavadın özünün ruhunu incitməzmi? İncidər!"

Qeyd: Crossmedia.az Analitik informasiya Portalı olaraq mövzunu diqqətdə saxlayacağıq.