Güney Azərbaycan Milli Hərəkatının şanlı – 80 İli

1945-ci il sentyabr ayının 2-də, Azərbaycanın şərəfli oglu SEYİD CƏFƏR PİŞƏVƏRİ silahdaşları ilə birlikdə, Təbriz şəhərində Azərbaycan Demokrat Firqəsini təsis etdi və xalqın milli arzu, istəkləri yolunda elə bir “azadlıq tufanı” yaratdı ki, dörd ayın tamamında Azərbaycan “Milli hökumətini” qurmağa nail oldu.

Seyid Cəfər Pişəvəri, Azərbaycan Demokrat Firqəsi, Azərbaycanın milli hökuməti - 1945-ci ilin dekabr ayından başlayaraq irançılar, fars təəssübkeşləri, mərkəzçilər, islamçılar, kommunistlər, hətta ingilis və Avropa təmayüllü qüvvələrin sistemli hücumuna məruz qaldılar və bu hücumlar bu gün də davam edir.

Bir qrup siyasilətçilər Pişəvərini və ADF üzvlərini sovetçilikdə, kommunist olmaqda, sovet casusu olmaqda ittiham edirdisə, başqa qruplar da millətçilikdə, fürsətçillikdə, İranın birliyini dağıtmaqda ittiam edirdi. Elə bir informasiya hücumları yaradırdılar ki, “sağ” da hücum edir, “sol” da hücum edirdi. Mərkəzdə də yeri yox idi və hər birinə cavab verə-verə bir də məlum olur ki, bütünlükdə “ittiham” altındadır və məhkumdur. ADF siyasi heyyəti bu hücumlardan bir gün belə qorxmayıb, çəkinməyib, sinəsini qabağa verib, lazım gələndə şəhidlər verib və qalib gəlib.

Odur ki, məsələlərə bir-bir müraciət edək və keçən şərəfli tarixin hər bir mərhələsində S.C.Pişəvərinin və Güney Azərbaycan milli hərəkatının fədakar oğullarının xidmətlərini qiymətləndirək.

1941-ci ildə Sovet qoşunları İrana daxil olduqda, tələsik bir siyasi partiya təşkil etdilər ki, o da İran “Tudə” partiyası idi. Bu partiyanın yaradılmasında Süleyman İsgəndəri, Rza Radimeniş təşkilatçılıq edirdilər ki, onların heç biri fars deyildi. S.İsgəndəri Qacarlar ailəsindən idi, Rza Radiməniş mazandaranlı idi. Partiyanın siyasi xətti marksist-leninçi olaraq müəyyənləşdirildisə də adının “tudə” olması xalq olaraq ifadə olunmurdu. Fars dilini bilənlər asanlıqla müəyyən edə bilər ki, bu ad daha çox “kütlə” olaraq tərcümə olunur. Beləliklə marksist-leninçi siyasi xətt götürən və adı da “Kütlə” partiyası olaraq fəaliyyətə başlayan bu qrup sovet işğal qoşunlarına söykənərək güclü siyasi xadimləri sıralarına dəvət etməyə başladılar ki, dəvət olunanlardan biri də S.C.Pişəvəri idi.

Pişəvəri bu adamları yaxşı tanıyırdı və onlarla birlikdə zindanda olmuş, onların nə “məzhəbə” xidmət etdiklərini bilirdi. Tudənin rəhbərləri əsasən Əraniçi idi ki, burada Əraninin kimliyini də açıqlamağa ehtiyac var.

Ərani də fars deyildi. Təbrizdə bir məmur ailəsində anadan olmuş Tağı Ərani kiçik yaşlarında ailəsi ilə birlikdə Tehrana köçür. Tehranda təhsil alir və Almaniyada aspirantura oxuyur. Bu illərdə Avropada baş verən hadisələrlə tanış olur və geniş siyasi-ideolojı fəaliyyətə başlayır. Berlində, 1924-cü ildə təsis etdiyi “Firəngistan” adlı qəzetdə "Azərbaycan və ya İran üçün bir ölüm-dirim məsələsi" məqaləsində yazırdı: “Biz burada bütün iranlıların diqqətinə bu mühüm məqama çatdırırıq ki, Azərbaycan məsələsi İranın ən mühüm və ölüm-dirim işi olan məsələlərindən biridir. ... Buna görə də bu məsələdə İranın xeyrini diləyənlər fədakarlıq göstərməli və türk dilinin aradan götürülməsi və fars dilininin Azərbaycanda yayğınlaşdırılması üçün çalışmalıdırlar. Xüsusilə Təhsil Nazirliyi Azərbaycanın müxtəlif nahiyələrinə çox sayda fars dili müəllimləri göndərməli, orada fars dilində pulsuz və ucuz kitablar, jurnallar və qəzetlər nəşr etməlidir və azərbaycanlı gənclərin özləri gərək türk dilində danışa bilməyəcəkləri vaxta qədər canfəşanlıq etməlidirlər. Bu fikirlər təbliğat yoluyla hər bir iranlının beyninə düşəcək". Bu yazı o zaman yazılmışdı ki, hələ Rza Pəhləvi hakimiyyəti tam əlinə almamış, irançılıq siyasətinə başlamamışdı.

Odur ki, S.C.Pişəvəri bu dəstəyə qoşulmadı və öz zamanını gözlədi. Sovet qoşunlarının İrandan çıxması məsələsi gündəmə gələndə S.Pişəvəri, 1945-ci ilin sentyabrında Azərbaycan Demokrat Firqəsini təsis edərək onu "Azərbaycan" qəzetində elan etdi. Az bir müddətdə ADF-nin milli demokratik şüarlarından ilham alan azərbaycanlılar - minlərlə insan partiyaya axın etdilər və bu zaman Tudə partiyasına 1941-ci ildən üzv olan azərbaycanlılar da “Tudə”dən çıxaraq ADF-yə üzv olmağa başladılar. Bir müddətdən sonra onların sayı 55 min nəfərə çatdı.

S.Pişəvəri SSRİ-də baş verən proseslərdən xəbərdar idi və bir çox hadisələrin iştirakçısı da olmuşdu. Sovet quruculuğunda da solçuluq, radikallıq və şovinizm meyillərinin olduğunu bilirdi. O, Bakı bolşeviklərinin rəhbəri Nəriman Nərimanovu "Şərqin Lenini", "Bakı füqərasının böyük müəllimi" adlandırırdı. Pişəvəri Azərbaycanda 1920-ci il aprel çevrilişindən sonra redaktoru olduğu "Hürriyyət" qəzetinin demək olar ki, elə bir nömrəsi yoxdur ki, orada sovet ideologiyasına, yenilikçiliyə, azadlığa dəstək verməsin. Bu cəhətdən S.C.Pişəvəri ilə Nəriman Nərimanovun düşüncə və yanaşma tərzində fərqli cəhət tapmaq mümkün deyildi. Lakin, o zamanlar keçmişdi, SSRİ-də stalinizm bərqərar olmuşdu. 20-ci illərdə təşviq olunan addımlara görə 30-cu illərdə edam hökmü verilirdi.

ADF-nin yaranmasından dörd ay sonra “Azərbaycan Milli Hökumətinin” elan olunması S.Pişəvərinin nə qədər qabaqgörən, xalqın arzu və istəklərini anlayan, milli demokratik hüquqlara sədaqətli olduğunu göstərirdi. Pişəvərinin öndərliyi ilə Güney Azərbaycanda nə kimi işlər görüldu mövzusunda çox sayda yazılar yazılıb, kitablar çap edilib, dissertasiyalar işlənib və hər şeydən qabaq “Azərbaycan” ruznaməsində mütəmadi məlumatlar çap olunub. Azərbaycan Milli Hökuməti 12 ay öz xalqına xidmət etdi və İran hakimiyyətinin yüz ildə etmədiklərini edə bildi. Ən başlıcası isə xalqın yaddaşında, sevgisində, xatirələrində iz qoydu. Bu mövzunun üzərində dayanmayaraq birbaşa mühacirət dövrünə keçmək vacibdir.

1946-cı ilin dekabırında ADF-nin siyasi rəhbərləri və fədailər dəstəsi Sovet İttifaqına mühacirət etdi. Sovet hökuməti belə bir siyasi qüvvənin mövcud olduğunu və onun İran daxilindəki fəaliyyəti haqqında məlumatı olsa də milli demokratik qüvvələri dəstəkləmirdi və SSRİ üçün Tudə partiyası daha çox “məhrəm” hesab edilirdi. Tudə partiyası, ADF-nin mühacirətindən sonra da mərkəzi Tehran şəhərində olmaqla fəaliyyətini davam etdirirdi və SSRİ bütün imkanları ilə onları dəstəkləyirdi. Məhz bu münasibətin nəticəsi olaraq ADF üzvlərini həbs edən Pəhləvi rejimi özünü firqəçi hesab edənləri edam etdi. Lakin “Tudə”rəhbərlərini, üzvlərini Sovet hökumətinin diplomatik kanalları ilə həbsdən azad edərək SSRİ-yə gətirilməsini təmin etdilər.

İş-işdən keçmişdi, çox böyük bir insan kütləsi İran rejimindən qaçaraq Sovet Azərbaycanına gəlmişdi və bu problemi həll etmək lazım idi. İlk addım olaraq sovet hakimiyyəti S.Pişəvərini aradan götürdü. Bakıda dəfn olunmasına icazə verilmədiyi üçün onu Buzovna qəsəbəsindəki vərəm dispanserinin həyətində dəfn etdilər. Diqqəti cəlb edən odur ki, S.Pişəvərinin 1959-cu ildə cənazəsini Bakıda Fəxri Xiyabanda dəfn etmək üçün Moskvadan icazə istənildi. Bəzi mənbələrdən məlum olur ki, “sovet casuslarının” verdiyi məlumatlara görə S.Pişəvərini İran kommunist hətəkatının üzvü olmadığına görə icazə verməkdə tərəddüd edirdilər. Yalnız, 1960-cı il mart ayının 22-də Azərbaycan KP MK bürosunun qərarı ilə onun nəşi I Fəxri Xiyabana köçürüldü.

Azərbaycan KP MK bürosunun belə bir cəsarətli addımı ola bilsin ki, ADF ilə Tudə partiyası arasında gedən uzunmüddətli danışıqların sona çatması idi. Bununla əlaqədar daha geniş şərhə ehtiyac var.

1947-ci ildə lidersiz qalan ADF yenidən təşkilatlanmalı və siyasi qüvvələrini bərpa etməli idi. 1947-1953-cü illər arasında ADF-nin strukturlaşması işi həyata keçirildi və bu illər çox ağır keçdi. ADF-nin mühacirətdə olan qüvvələri, Güney Azərbaycanda olan gizli təşkilatları, digər xarici ölkələrə mühacirət etmiş firqə mənsublarının əlaqələndirilməsi problemlərlə qarşılaşırdı.

50-ci illərin ikinci yarısında Moskvanın siyasi-ideolojı funksionerləri tələb edirdi ki, İranı təmsil edən ADF və Tudə partiyası birlik təşkil etsin. Bu birliyin təşkili üçün heç bir ideolojı zəmin yox idi və ADF-nin milli demokratik partiya olması, Tudənin də marksist-leninçi partiya ideologiyasına mənsubiyyəti ziddiyyət təşkil edirdi. Tudə ADF-ni millətçilikdə ittiham edir, ADF-də Tudəni heç bir elektoratı olmayan ideoloji elita olmaqda ittiham edirdi. Danışıqlar dörd il çəkdi və bu danışıqlarda ADF rəhbərləri Qulamyahya Daneşian, Mirqasım Çeşmazər, Mirrəhim Vilayi, Əmirəli Lahrudi çıxışlar edir və Azərbaycan Demikrat Firqəsinin milli-demokratik mövqeyini müdafiə edirdi. Tudə funksionerləri müzakirələrdə “proletariatın” haqları və diktaturası çərçivəsindən kənara çıxa bilmir, millətlərin hüquqlarını nəzəri olaraq qəbul etsə də yeni bir dövlət modeli irəli sürə bilmirdilər. Əlbəttə ki, sovet hökuməti funksionetlərinin dəstəyinə də arxayın idilər. Bu təşkilatların birliyi üçün vahid konsepsiya mövcud deyildi ki, nəhayət Moskva ideoloqları tərəfindən “İranda şahlıq rejiminin devrilməsi” ideyası uğrunda birliyin təşkil olunması təklifi irəli sürüldü.

Bu illər ərzində keçirilən görüş və müzakirələr protokollaşdırılır, stenoqramması yazılır və arxivləşirdi. Odur ki, müzakirələrin sonunda təşkil olunan vəhdət konfransı vahid məram yolunda birlikdə fəaliyyət göstərmək məqsədlərini qeyd etməklə bərabər, Qulamyəhya Daneşyanın qətiyyətli tələbi ilə ADF-nin tam müxtariyyatını da konfrans protokolunda qeydə aldı. Bu yolla ADF mühacirət illərində siyasi strukturunu qoruyur, təşkilat iclaslarını müstəqil keçirir, müstəqil olaraq gündəmi qiymətləndirir və konkret fəaliyyəti ilə milli azadlıq şüarlarını irəli sürürdi.

1979-cu ildə İranda baş verən fevral inqilabı zamanı da ADF ən düzgün addımları ata bildi. Tudə partiyası Sovet hakimiyyətinin himayəsinə güvəndiyi üçün bir qrup tudəçi ölkəyə gedib leqal fəaliyyət etməyi tələb edirdi, bir qrup isə mollalara etimad etmədiklərini irəli sürürdü ki, partiya ikiyə bölündü və birincilər qalib gəldilər.

ADF isə öz strukturunu yeni dövrə uygunlaşdıraraq artıq yaşlaşmış, lakin çox nüfuzlu lider olan general Qulamyəhya Daneşianı ADF-nin sədri olaraq saxladı, Əmirəli Lahurudi ADF-nin birinci katibi olaraq mühacirət təşkilatının rəhbəri oldu, Milli Hökumətin Baş Prokuroru olmuş Firudin İbrahiminin qardaşı Ənuşirəvan İbrahimi ADF-nin ikinci katibi olaraq Güney Azərbaycanda leqal fəaliyyətə rəhbərlik edir, ADF-nin gizli fəaliyyət edən strukturları isə fəaliyyətini həmin şəkildə davam etdilər. O, illərdə mərhum Q.Daneşian firqəçilərə deyirdi ki, “o şəxs ki, Azərbaycan dilinin təbliği ilə məşğuldur, maarifimizi, milli musiqimizi, mədəniyyətimizi təbliğ edir onun yaxasına ADF üzvü markasını taxmaq lazım deyil. Qoyun öz işini görsün”.

İranda 1983-cü il repressiyaları bir daha göstərdi ki, İran İslam Respublikası da Azərbaycanın milli qüvvələrindən daha çox qorxur, nəinki Tudənin marksist-leninçi təbliğatından. Həbs olunan Tudə rəhbərləri İran mollaları tərəfindən əfv edildilər, tamamilə səbəbsiz tutulan ADF-nin məsul şəxsləri isə edam edildi. Yenə də Sovet hakimiyyəti diplomatik xidməti Tudəçilərin mühacirətini təşkil etdi. ADF-rəhbərlərinin isə edamqabağı məktubları ailələrinə təqdim olundu.

Bu günlər, Azərbaycan Demokrat Firqəsi yaranmasının və şərəfli fəaliyyətinin 80 illiyini qeyd edir. Təqiblərə, hücumlara, edamlara baxmayaraq ADF bu gün də fəaliyyətini davam etdirir, İran İslam Respublikasının qorxulu röyası olaraq ayaqdadır və “Azadlıq, Ədalət, Milli hökumət” şüarı ilə GÜNEY AZƏRBAYCANIN MİLLİ AZADLIQ HƏRƏKATININ önündədir.