Dahi bəstəkar, böyük mütəfəkkir - Üzeyir bəy Hacıbəyli

Üzeyir bəy Hacıbəylinin anadan olmasının 140 illiyi münasibətilə

Elmi və bədii yaradıcılığı ilə Üzeyir bəy Hacıbəyli Azərbaycan mədəniyyəti tarixində, ümumiyyətlə, Şərq mədəniyyəti tarixində misilsiz xidmət göstərmişdir. Onun yaradıcılıq irsi onilliklər keçsə də, aktuallığını saxlayır.

Üzeyir bəy Hacıbəyli 18 sentyabr 1885-ci ildə Şuşa qəzasının Ağcabədi bölgəsində doğulmuşdur. Fiololoq alim, jurnalist, mütəfəkkirin irsinin araşdırıcısı Mir Abbas Aslanov onun ailəsi və uşaqlıq illəri haqqında yazmışdır ki, atası Əbdülhüseyn bəy Hacıbəyov, anası Şirin xanım Kərbəlayi Ələkbər qızı Əliverdibəyovadır. Üzeyir bəy ailədə iki qız, üç oğlan uşağından ortancıl övladdı. Ailə Şuşa şəhərində, “Çöl-qala” adlanan məhəllədəki evdə yaşamışdı. Anası Şirin xanımın şirin laylaları ilə yuxuya gedib, beşikbaşı nəğmələri ilə oyanan, Üzeyir qayğısız uşaqlıq çağlarında “Laçın yuvası” Şuşanın “nərmə-nazik bayatı” kimi ilıq havasını udmuşdu, xan qızı Natəvanın şeir-musiqi məclislərindən Bəylik eşiyinə pərdə-pərdə, kəlmə-kəlmə yetişən Füzuli kəlamlarından, xalq muğamlarından şirə çəkmişdi. Üzeyir bəy ilk təhsilini Şuşada almışdı. İbtidai təhsilini Şuşada Camal bəy Fətəlibəyovun ikisinifli məktəbində alan Üzeyir 1899-cu ildə Haşım bəy Vəzirovun müdir olduğu mülki “rus-tatar” məktəbini bitirmişdir.

1899-1904 illərdə Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsilini davam etdirmiş, ibtidai məktəb müəllimi ixtisasını almışdır. Uşaqlıq illərindən onda musiqiyə maraq yaranmış, Qarabağ musiqi ənənələri ilə tanış olmuşdu. Mir Abbas Aslanov “güləndə də, ağlayanda da muğam üstə gülüb ağlayan şuşalı uşaqlar kimi” Üzeyir bəyin də “ən yaxşı xanəndə və sazəndələrdən” musiqinin sirlərini öyrəndiyini, onun özünün də muğam və təsniflər oxuduğunu göstərmişdir. Seminariya dövründə isə Avropa musiqisini öyrənmişdir. Təhsilini tamamladıqdan sonra Qarabağda müəllimlik etmiş, bir müddət sonra Bakıya köçmüşdür. Burada həm qəzetdə işləmiş, həm də müəllim kimi fəaliyyət göstərmişdir. Üzeyir bəy Hacıbəylinin 1905-1917 illərdə mətbuatda çalışdığını yazan Mir Abbas Aslanov onun “Həyat” qəzetində (1905) tərcüməçi, “İrşad” (1905-1908), “Tərəqqi” (1908-1909), “İqbal” (1912) qəzetlərində felyetonçu, “Həqiqət” (1909-1910), “Yeni iqbal” (1915-1916) qəzetlərində redaktor işlədiyini bildirmişdir.

Üzeyir bəy 22 yaşı olarkən, yəni 1907-ci ildə “Leyli və Məcnun” operası üzərində işləyir və tamamlayır. “Leyli və Məcnun” operası 12 yanvar 1908-ci ildə ilk dəfə tamaşaya qoyulur, bununla da dahi bəstəkar Şərqdə opera sənətinin banisi sayılır. Dahi bəstəkar operanın yaranma tarixi haqqında ““Leyli və Məcnun” necə yaranmışdır?” sualını belə cavablayır: Mən opera üzərində 1907-ci ildən işləməyə başlamışam; lakin məndə bu ideya xeyli əvvəl, təxminən 1897-1898 illərdə, mən on üç yaşlı uşaq ikən doğma şəhərim Şuşada həvəskar aktyorların ifasında “Məcnun Leylinin məzarı üstündə” səhnəsini gördükdən sonra yaranmışdır. Həmin səhnə məni o qədər həyəcanlandırdı ki, bir neçə ildən sonra Bakıya gəlib operaya bənzər bir şey yazmaq qərarına gəldim. Mən xalq yaradıcılığının klassik nümunələri olan muğamlardan musiqi materialı kimi istifadə etməyi nəzərdə tutmuşdum. Vəzifəm ancaq Füzuli poemasının sözlərinə forma və məzmunca zəngin, rəngarəng muğamlardan musiqi seçmək, hadisələrin dramatik planını işləyib hazırlamaq idi.

“Leyli və Məcnun” operasının böyük müvəffəqiyyət qazandığını qeyd edən mütəfəkkir bu müvəffəqiyyətin səbəbini belə izah etmişdir: Azərbaycan xalqı öz sahəsində Azərbaycan operasının yaranmasını gözləyirdi, “Leyli və Məcnun”da isə əsl xalq musiqisi ilə məşhur klassik süjet birləşmişdir. Operanın müvəffəqiyyət qazanmasında artistlərin, xüsusən Məcnun rolunu ifa edən Sarabskinin böyük xidməti olmuşdur. Ümumiyyətlə, ilk Azərbaycan operasının tamaşaya qoyulmasında artist Sarabskinin böyük rol oynadığı qeyd edilməlidir.

“XII əsrdə Nizami Gəncəvinin, XVI əsrdə isə Füzuli qələminin qüdrəti ilə bütün dünyada şöhrət qazanmış bu qədim ərəb əfsanəsi XX əsrdə Üzeyir bəy Hacıbəylinin musiqi fırçası ilə bir daha şöhrətləndi” fikrindən çıxış edən böyük Azərbaycan şairi Səməd Vurğun “Leyli və Məcnun” operasında eşidilən səsləri, avazları, heyratiləri, şikəstələri və bayatıları Leyli və Məcnunun bizə Azərbaycan oğlu və Azərbaycan qızı kimi təqdim etdiklərini göstərmişdir. “Leyli və Məcnun” dastanı istər bədii söz mətni, istərsə də musiqisi tam mənası ilə Azərbaycan xalqının orijinal mənəvi məhsuludur, onun milli şeir və musiqi mədəniyyətinin gözəl bir incisidir.

“Leyli və Məcnun” operasından sonra Üzeyir bəy Hacıbəylinin fəaliyyəti daha da genişlənir. “Şeyx Sənan”, “Rüstəm və Söhrab”, “Şah Abbas və Xurşidbanu”, “Əsli və Kərəm”, “Harun və Leyla” operalarını yazmış və tamaşaya qoydurmuşdu. 19010-cu ildə “Ər və arvad”, 1911-ci ildə “O olmasın, bu olsun”, 1913-cü ildə “Arşın mal alan” komediyalarını qələmə almışdı. Bəstəkar XII əsr Azərbaycanın böyük dühası Nizami Gəncəvinin qəzəllərinə “Sənsiz” və “Sevgili canan” romanslarını bəstələmişdir.

Səməd Vurğun avropalıların romans dediyi musiqi əvəzində Üzeyir bəyin Azərbaycan musiqisində “qəzəl” janrını yaratdığını göstərmişdir. Nizaminin “Sənsiz” və “Sevgili canan” sözlərinə yazılan mənalı musiqi qəzəl janrının ilk gözəl nümunələridir.

Üzeyir bəy Hacıbəyli 1913-1914 illərdə Moskvada və Peterburqda musiqi təhsili aldığı dövrdə də, musiqi sahəsində yaradıcılıq işlərini davam etdirmişdir. Böyük Azərbaycan yazıçısı, ictimai xadim, akademik Mirzə İbrahimov bəstəkarın musiqisinin və dramlarının xalq yaradıcılığı ilə, xalq ədəbiyyatı ilə, klassik ənənələrlə bağlı olduğunu bildirmişdir. Operaları klassik Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatından, nağıl və dastanlarından alınmışdır. Üzeyir bəy Hacıbəylinin son opera librettosu 1945-ci ildə yazdığı “Firuzə” əsəridir. “Firuzə”nin süjeti müdrik xalq rəvayəti əsasında yaradılmışdır, bu da bəstəkarın yaradıcılığının səciyyəvi cəhətlərindəndir. Təəssüf ki, müəllif bu əsəri yalnız libretto halında tamamlamış, geniş ədəbi mətnini və musiqisini yazıb qurtara bilməmişdir.

“Leyli və Məcnun” operası ilə Şərqdə opera sənətinin əsasını qoyan Üzeyir bəy Hacıbəyli 23 noyabr 1948-ci ildə vəfat etmişdir.

Bəstəkar Azərbaycan mahnılarının əhəmiyyətini yalnız musiqi elminə aid istifadələrlə məhdud qalmayıb, başqa elmi əsərlər üçün də mövzu ola biləcəyini yazmışdır. Üzeyir bəy Hacıbəyli Azərbaycan mahnılarını etnoqrafik, tarixi, psixoloji və sairə bu kimi elmlərə aid bəhs və müzakirələr üçün də zəmin təşkil edə biləcəyini bildirmişdir.

Üzeyir bəy Hacıbəyli “Yaxın Şərq xalqları musiqisinin nəzəri və əməli inkişafı tarixində başlıca yeri dünyada məşhur olan iki nəfər Azərbaycan alimi, nəzəriyyəçi, musiqişünas tutur: Səfiəddin Əbdülmömün ibn Yusif Urməvi (XIII əsr) və Əbdülqadir Maraği (XIV əsr)” yazaraq onların sonrakı əsrlərə təsiri haqqında göstərmişdir: Azərbaycanın XIX əsr alim musiqişünası Nəvvab Mir Möhsün Hacı Seyid Əhməd oğlu Qarabaği (Şuşadan), özünün “Vüzuhül-ərqam” (musiqi istilahlarının şərhi) adlı kitabında həmin alimlərin əsərlərinə istinad edərək Yaxın Şərq xalqlarının qədim musiqisindən bəhs edir. Bir qismi Avropa dillərinə tərcümə edilmiş bu əsərlərdən görünür ki, Yaxın Şərq xalqlarının musiqi mədəniyyəti XIV əsrə doğru özünün yüksək səviyyəsinə çatmış və on iki sütunlu, altı bürclü “bina” (dəstgah) şəkilində iftixarla ucalmış və onun zirvəsindən dünyanın bütün dörd tərəfi: Əndəlüsdən Çinə və Orta Afrikadan Qafqaza qədər geniş bir mənzərə görünmüşdür. Bu “musiqi mədəniyyəti sarayının” tikilişində qədim yunan musiqi nəzəriyyəsini yaxşı bilən və hər tərəfli biliyə malik olan Əbunəsr Farabi, Avropada Avicenna adı ilə məşhur olan alim-mütəfəkkir Əbu Əli İbn Sina, Kindi və başqaları iştirak etmişlər.

1944-cü ildə tamamladığı “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” kitabında Üzeyir bəy bu mövzunun öyrənilməsinə 1925-ci ildə başladığını yazmışdır: Seçdiyim Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarına dair nə bir ədəbiyyat, nə xüsusi elmi əsərlər, nə də başqa bir vəsait olmadığına görə, mən ancaq öz şəxsi müşahidələrimin, apardığım diqqətli tədqiqatın nəticələrinə və Azərbaycan xalq musiqisinin bütün nümunə və formalarının dərin təhlilinə əsaslanmağa məcbur oldum. Bu əsərdə şərh olunan bütün qayda-qanunlar illər boyu davam edən və dəfələrlə yoxlanılmış dərin tədqiq və təhlil işlərinin nəticəsidir.

Dahi bəstəkar “Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarını öyrənmək sahəsindəki işimin, bir bəstəkar olaraq, mənim üçün əməli əhəmiyyəti o oldu ki, mən “Koroğlu” operasını yazdım” faktını qeyd edərək operanın həm milli, həm də beynəlmiləl məna daşıdığını bildirmişdir: Azərbaycan xalq musiqi incəsənətinin əsaslarını təşkil edən ciddi qanun-qaydalar (mən öz operamı yazarkən bunlara riayət etmişəm) nəinki mənim yaradıcılıq arzumu boğdu, əksinə, bu qanun-qaydalar bir bünövrə olaraq azad yaradıcılıq fantaziyasının geniş üfüqlərini aydın işıqlandırıb mənə daha artıq cəsarət verdi. Sərbəst qurulmasına və musiqi fakturasının mürəkkəb olmasına baxmayaraq, “Koroğlu” operası Azərbaycan dinləyicilərinə, Azərbaycan xalq mahnı və melodiyalarını eyni ilə təkrar edən bəzi əsərlərdən daha yaxşı çatır, çünki “Koroğlu” operası xalqın doğma musiqi dilində yazılmışdır. Azərbaycanlı olmayan dinləyicilərin “Koroğlu” operasına böyük diqqət yetirməsi o deməkdir ki, bu operanın milli xüsusiyyətləri nəinki onu başqa xalqlardan təcrid edir, əksinə, bunlar operanın beynəlmiləl əhəmiyyətini daha aydın göstərir.

1935-ci ildə qələmə aldığı bir məqaləsində mütəfəkkir “Koroğlu” operası haqqında göstərmişdir ki, yeni operanı yaradarkən mən musiqi yazmaqda Avropa texnikasından mümkün qədər geniş istifadə etməyi, yeni havalar yaratmağı, onların içərisində Azərbaycan mahnıları və havalarının ölçüsü və ahəngini daha aydın göstərməyi öz qarşımda bir məqsəd olaraq qoymuşam... “Koroğlu”nun musiqiyə salınması işində mən öz qarşımda formaca dərin milli opera yaratmaq məsələsini qoymuşdum. Məzmuna gəlincə, “Koroğlu” yüksək bədii keyfiyyətli olmaqla bərabər, sadə və aydın bir tərzlə ifadə edilmiş olmalı idi.

Səməd Vurğun Üzeyir bəy Hacıbəylinin Azərbaycanın milli musiqi alətlərinin müdafiəsi yolundakı fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmişdir: “Onun 1935-ci ildə milli çalğı alətlərimizdən notlu bir orkestr yaratması, bu orkestr üçün yazdığı 1-ci və 2-ci simfoniya adlı əsərləri tarixi bir rol oynadı. “Rədd olsun tar və kamança!” deyən, Azərbaycan xalqını öz milli musiqi mədəniyyətindən məhrum etmək istəyən bir çox şərəfsiz və satqın xalq düşmənlərinin kütbaş nəzəriyyələrinə qarşı Üzeyir ilk dəfə milli musiqi alətlərimizin notlu orkestrini yaratdı. O, nəzəri və əməli olaraq, tar-kamança, tütək, yastı balaban, qoşa zurnalar vasitəsilə simfonik əsərlərin ifa olunmasını sübut etdi”.

Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin tərəqqisi naminə çalışarkən Üzeyir bəy milli musiqi alətlərimizi hücumlardan müdafiə etməklə mənəviyyat tariximizə adını əbədi həkk etdirmişdir.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin 18 sentyabr 1995-ci il tarixində “Üzeyir musiqi gününün keçirilməsi haqqında” imzaladığı Fərmana əsasən hər il sentyabrın 18-də Üzeyir Musiqi Günü, Milli Musiqi Günü qeyd edilir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 140 illiyinin qeyd edilməsi haqqında 03 fevral 2025-ci ildə Sərəncam imzalamışdır.

Səməd Vurğun Üzeyir bəyin yatdığı qiymətli əsərləri ilə həmişəyaşarlıq qazanacağına inanırdı:

Sən ki, həyat aşiqisən... qoy bu eşqin var olsun,

Nəsillərdən-nəsillərə adın yadigar olsun!

Aytək Zakirqızı

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent