"İndi hər kəs varlı ola bilər, yetər ki..."- Professor
"Dünya iqtisadiyyatı və Azərbaycan"(Layihənin ideya müəllifi Rüfət Quliyevdir)
İnsan cəmiyyətinin tarix boyu inkişafına nəzər salsaq görərik ki, sosial təbəqələşmə – yəni cəmiyyətin varlı, orta və kasıb təbəqələrə bölünməsi, bəşəriyyətin formalaşdığı ilk dövrlərdən mövcuddur. Tarixi proseslər göstərir ki, mülkiyyət, sərvət və imkan faktoru insan münasibətlərinin və ictimai quruluşların əsas şərtlərindən biri olmuşdur. Qədim Yunanıstandan Roma və Çinə, Avropadan Rusiyaya qədər bütün tarixi mərhələlərdə təbəqələşmə cəmiyyətin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatına mühüm təsir göstərmişdir.
Bu mövzunu araşdırmaq bizə həm tarixi gerçəklikləri, həm də müasir dövrün ictimai-sosial proseslərini daha dərindən anlamağa kömək edir. Çünki təbəqələrarası münasibətlər, varlı və kasıb təbəqələr arasında mövcud olan ziddiyyətlər təkcə tarixi fakt deyil, bu gün də aktual bir sosial reallıqdır.
Mövzu ilə bağlı Milli Məclisin 4 çağırış deputatı (III, IV, V, VI), iqtisad elmləri doktoru, professor Rüfət Quliyev Crossmedia.az-a açıqlama verib:
"Bəşəriyyətin formalaşdığı ilk günlərdən cəmiyyətlərdə təbəqələşmə – varlı, kasıb və orta təbəqə mövcud olub. Mən özüm tarixlə – qədim Yunanıstan, Roma, Çin və digər qədim dövlətlərin tarixi ilə maraqlanmışam. Oxuduğum mənbələr də təsdiq edir ki, insan cəmiyyətlərində bölgü, yəni sosial təbəqələşmə həmişə olub.
Makro bölgü aspektindən baxanda, əhalinin çox kiçik bir hissəsini – təqribən bir faizini və ya yarım faizini varlı təbəqə təşkil edib. Orta təbəqə üç faizdən on faizə qədər dəyişib, qalan hissəni isə kasıb, aztəminatlı insanlar təşkil ediblər. Deməli, insanların cəmiyyət halında yaşamağa başladığı ilk gündən təbəqələşmə mövcuddur. Tarixən, istər qədim Roma, istər Yunanıstan, istər Çin, istərsə də Avropa ölkələrinin tarixində əsas şərtlərdən biri bu olub ki, var-dövlət və mülkiyyət nəsildən-nəsilə keçib.
Yəni, varlıların sərvəti övladlarına və nəvələrinə ötürülüb. Amma XVI əsrdən etibarən bazar iqtisadiyyatı formalaşdıqdan sonra bu təbəqələşmə daha da kəskinləşib. Bununla yanaşı, bazar iqtisadiyyatı yeni imkanlar da açıb – əməksevər, ağıllı və çalışqan insanlar da öz zəhmətləri ilə varlana, status qazana biliblər. Beləcə, yalnız zadəgan nəslinə mənsub olmaq yox, şəxsi zəhmət və təşəbbüs də sosial yüksəliş imkanı yaradıb.
XVIII–XIX əsrlərdə burjuaziya sinfi formalaşaraq zadəganlardan daha sürətlə varlanmağa başladı və cəmiyyətdə özünəməxsus mövqe tutdu. Tarix boyu kasıblarla varlılar arasında müəyyən gərginlik, hətta aqressiya mövcud olub. Əgər varlı insanlar kasıblara yuxarıdan aşağı baxır, onları təhqir edir, qul kimi görürdülərsə, bu, təbii olaraq inqilablarla nəticələnirdi. Fransada və İngiltərədə baş verən inqilabların kökündə də məhz bu səbəblər dayanırdı".
O bildirib ki, XIX əsrin ortalarından etibarən təbəqələşmə müəyyən dərəcədə stabilləşdi: "Varlıların öz sərvətlərini nümayiş etdirməməsi, kasıbları təhqir etməməsi cəmiyyətdə münasibətlərin nisbətən normallaşmasına gətirdi. Lakin XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində təbəqələrarası gərginlik daha da kəskinləşdi. 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabın əsas səbəblərindən biri də bu idi. Kasıb təbəqələrin, xüsusən proletariatın varlılara qarşı ideoloji mübarizəsi artıq formalaşmışdı. Karl Marx və Engelsin nəzəriyyələri, daha sonra isə Lenin tərəfindən işlənən ideologiya cəmiyyətin əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevrildi. Burada əsas fikir belə idi: varlılar xalqı istismar edir, izafi dəyəri mənimsəyir və bu yolla daha da zənginləşirlər.
Sovet dövründə isə vəziyyət bir qədər fərqli idi. Cəmiyyətdə varlı hesab edilən insanlar əsasən alimlər, idmançılar, tanınmış müğənnilər, ixtiraçılar idi. Komünist ideologiyası imkan fərqlərinin qabardılmasına yol vermirdi. Lakin Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra postsovet məkanında bazar iqtisadiyyatı üstün mövqe qazandı. Azərbaycan da bu yolla inkişaf etməyə başladı. Hazırda ÜDM-in böyük hissəsi özəl sektorun payına düşür və bu da bazar iqtisadiyyatının təsdiqi deməkdir. Bəzən tələbələr, jurnalistlər soruşurlar: “Niyə varlı insanlara münasibət birmənalı deyil?” Mən deyərdim ki, 20–25 il əvvəl bu münasibət daha kəskin idi. İndi isə cəmiyyət tədricən anlayır ki, bazar iqtisadiyyatında hər kəs – tələbə, magistr, peşə məktəbinin yetirməsi, yaxşı həkim, mühəndis, memar, ticarətçi və ya menecer öz zəhməti ilə varlana bilər.
Azərbaycan tarixində də mərhəmətli, xeyirxah varlı insanlar olub. Onlar kasıblara yardım edir, uşaqlarını oxutdurur, cəmiyyətə fayda verirdilər. Ən bariz nümunə Hacı Zeynalabdin Tağıyevdir. O, kasıb ailədən çıxmasına baxmayaraq, zəhməti sayəsində Rus İmperiyasının ən varlı şəxslərindən birinə çevrildi.
Professor, həmçinin bu gün Azərbaycan cəmiyyətinin əgər kimsə zəhməti ilə varlanırsa, bu, təbii və qanuni olması reallığını qəbul etdiyini qeyd edib: "Bu gün də Azərbaycan cəmiyyəti anlamağa başlayıb ki, əgər kimsə zəhməti ilə varlanırsa, bu, təbii və qanunidir. İstər həkim, istər alim, istər müəllim, istərsə də sahibkar – hər kəs zəhməti və savadı ilə rifah qura bilər. Sadəcə, imkanlı insanlar cəmiyyətdə özlərini təvazökar aparmalı, sərvətlərini nümayiş etdirməməlidirlər. Çünki bu, sıravi insanların narazılığına səbəb ola bilər.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində də varlılar və kasıblar adətən fərqli mühitlərdə yaşayır, işləyir, hətta istirahət edirlər. Amma əsas olan odur ki, gənclər öz üzərlərində işləsinlər, peşəkar, təşəbbüskar olsunlar. Tarix göstərir ki, zəhmətkeş, savadlı və bacarıqlı insanlar həm özləri, həm də ölkə üçün faydalı işlər görür, yeni imkanlar və iş yerləri yaradırlar".
Elmir Heydərli
18:08 15.09.2025
Oxunuş sayı: 952
