İnsan və onun daxili mübarizəsi: qloballaşma və kütləviləşmənin təsirləri

İnsan orqanizmi yaş artdıqca müxtəlif fiziki və psixoloji xəstəliklərə, hətta məhdudiyyətlərə məruz  qalır. Bu məhdudiyyətlərin səbəbləri arasında minlərlə xəstəlik sadalana bilər, lakin bir çoxunun kökündə insanın öz etinasızlığı və pis vərdişləri dayanır. Siqaret çəkmək, qeyri-sağlam qidalanma, fiziki passivlik kimi vərdişlər və özünə qayğı göstərməmək insana ciddi fiziki məhdudiyyətlər gətirə bilər. Buna baxmayaraq, insan həyatına davam edir: gülür, yeyir-içir, amma əsl çətinlik onun daxilindəki mübarizədə, çağırışlarda gizlənir. Xüsusilə müasir dövrdə bu mübarizə daha mürəkkəb və ağır xarakter alır.

Hər birimizin xarici dünyadan təcrid olunmuş, günün istənilən saatında bizimlə “söhbət edən” daxili dünyamız var. Bu daxili dünya ilə tanışlıq uşaqlıqdan başlayır. Uşaq ağlımızla valideynlərimizin qoyduğu məhdudiyyətlərə əsəbləşər, onlar haqqında mənfi fikirlər söyləyər, lakin sonradan bu düşüncələrin bizə aid olmadığını özümüzə inandırmağa çalışardıq. İnsan real dünyadan əlavə, daxilindəki qeyri-müəyyən dünyanın da sakinidir. Ən böyük imtahanlar və mübarizələr məhz bu daxili dünyada baş verir. Qloballaşan dünya və kütləviləşən cəmiyyətlər fonunda bu mübarizələrin həcmi daha da böyüyür və mürəkkəbləşir.

Cəmiyyətin formalaşdırdığı gözləntilər və kollektiv davranış nümunələri fərdləri bəzən öz daxili ehtiyaclarını dərk etmədən, sadəcə “gərək belə olsun” düşüncəsi ilə hərəkət etməyə sövq edir. Bir çox insan üçün “ən son model iPhone”, “dəbdə olan məkanda tətil”, yaxud “bahalı avtomobil” sadəcə bir ehtiyac deyil, sosial statusun göstəricisinə çevrilir. Bu isə psixologiyada “sosial müqayisə nəzəriyyəsi” ilə izah olunur. İnsanlar özlərini başqaları ilə müqayisə etdikcə, şəxsi istəklərlə deyil, başqalarının həyat tərzinə çatmaqla motivasiya olunurlar.

Bu məsələlər içində bir nüans var ki, bəzilərini ömür boyu yanlış yola aparır, bəzilərini özlüyündə dahi, bəzilərini isə nadan edir: bu, insanın həqiqi kimliyini tapma prosesidir. Texnologiyaların son 20 ildəki sürətli inkişafı və insan əməyinin azalması 21 əsr insanına xüsusi bir özgüvən verib. Bu özgüvəndən çıxış edərək, müasir insan 20-ci əsr insanının düşüncə tərzini və dünyagörüşünü mühakimə edir, öz həyat tərzini isə şişirdir. Lakin müasir insanın həyatı heç də qibtə ediləsi və arzuolunan deyil. Qloballaşma və kütləviləşən cəmiyyətlər insanları fərdi xüsusiyyətlərdən uzaqlaşdırır. İnsanlar eyni davranışları təkrarlayır və bunun normal olduğunu düşünərək həyatlarına davam edirlər. Ancaq bu eyniliyin mənası sorğulanmır və müzakirə olunmur.

Kütlə şüursuzca özündə trendlər yaradır və cəmiyyətdə yer tutmaq istəyən insan yalnız bu trendlərə uyğunlaşaraq uğur qazana biləcəyini zənn edir. Qloballaşma nəticəsində insanların sorğulama və məsələlərin mahiyyətinə varma qabiliyyətləri zəifləyir. Ən sadə nümunələrdən biri odur ki, hansısa telefon şirkətinin yeni modeli, baha qiymətinə (məsələn, 2500 manat) baxmayaraq, ilk ayda dünyada satış rekordları qırır. Azərbaycanda belə bir telefon üçün insanlar saatlarla növbədə durur. Eyni şəkildə, sosial mediada bir blogerin paylaşdığı bayağı bir mahnı milyonlarla insan tərəfindən düşünülmədən dinlənilir.

Bu məsələyə bir neçə aspektdən yanaşmaq olar:

Daxili mübarizənin məğlubiyyəti: İnsanlar öz daxili dünyalarında özləri ilə mübarizə apara bilmir, həqiqi kimliklərini tapa bilmir və nəticədə məğlub olaraq kiməsə bənzəməyə çalışırlar.

Şablon şəxsiyyətlərə uyğunlaşma: Sosial mediada və cəmiyyətdə “qəbul olunan” bir şəxsə bənzəməyə çalışmaq insanları şablon xarakterlərə uyğunlaşdırır. Bu proses siyasi, dini və digər sahələrdə özünü göstərir. Cəmiyyətdə öz yerini tapa bilməyən insan başqa birinin xarakterik xüsusiyyətlərini mənimsəyərək özünü “süniliklə” ifadə etdiyini düşünür. Məsələn, siyasi arenada uğur qazanmaq istəyən şəxslər ya keçmişdə hörmət qazanmış siyasətçilərin, ya da müasir dövrdəki nüfuzlu liderlərin davranışlarını təqlid edirlər. Bu, bəzən manipulyasiya metodu kimi istifadə olunsa da, milli kimlikdən uzaqlaşma kimi təhlükəli nəticələrə də səbəb ola bilər.

Bununla belə, kütləviləşməni normal qəbul edən yanaşmalar da mövcuddur. Britaniyalı sosial psixoloq Con Turnerin “özünü kateqoriyalaşdırma” nəzəriyyəsi buna nümunədir. Turner qeyd edir ki, insanlar özlərini müəyyən bir sosial qrupun üzvü kimi qəbul etdikdə, fərdi kimliklərindən çox qrup kimliyinə uyğun davranırlar. Bu proses “depersonallaşma” adlanır: fərdlər özlərini qrupun bir hissəsi kimi görür və qrupdakı digər üzvlərlə eyni kateqoriyada qəbul edirlər. Məsələn, dini ziyarətlər, musiqi festivalları və ya kütləvi etiraz aksiyaları zamanı müşahidə olunan birlik hissi bu nəzəriyyəni təsdiqləyir.

Bu yanaşmanın öz məntiqi var. Məsələn, diktatura rejiminə qarşı başlayan xalq hərəkatı kütləvi mübarizə olsa da, şüursuz kütlə hərəkəti deyil. Çünki insanlar nə istədiklərini dərk edərək hərəkət edirlər. Diktatura şəraitində sorğulayıb rejimə qarşı çıxmaq qərarı alan insanlar fərdi xüsusiyyətləri ilə cəmiyyətdə yer tuturdular. O dövrdə sosial şəbəkələr və trendlər olmadığından, bu cür hərəkətlər daha çox fərdi şüur və iradəyə əsaslanırdı. Lakin bu gün insanların bir-birinə asan əlçatanlığı, sürü psixologiyası, rəqabət aparan fərdlər və manipulyatorların bu vəziyyətdən istifadəsi acınacaqlı mənzərələr yaradır. Sorğulamayan və məsələlərin mahiyyətinə varmayan cəmiyyətlər eyniləşərək milli dəyərlərdən və adət-ənənələrdən tədricən uzaqlaşır. Müəyyən müddət sonra bəşəriyyətin eyni zavod tərəfindən istehsal edilən robotlardan heç bir fərqi qalmayacaq.

İnsan həqiqətən nə istədiyini necə anlaya bilər? Bunun üçün ilk və ən vacib addım özünü tanımadır. İnsan yalnız öz dəyərlərini, prioritetlərini və duyğularını dərk etdikdə, atdığı addımların motivini ayırd edə bilir. Bu proses bir neçə mərhələləri əhatə edir. Psixoloqlar düşünür ki, əgər insan öz davranışını analiz etmədən sadəcə kollektivə uyğunlaşmaq üçün addımlar atırsa, burada avtomatik davranış və “şüursuz seçimlər”dən danışmaq olar. Lakin bu o demək deyil ki, hər kəs fərqində deyil. Sadəcə bir çox insan düşünmədən seçim etməyə vərdiş etmişdir.

Bu problemi aradan qaldırmaq istəyən insan öncə şəxsi özünüdərk prosesinə başlamalıdır. Özünüdərk, insanın nə istədiyini və nəyə ehtiyacı olduğunu müəyyən etməsi üçün başlanğıc nöqtəsidir. Lakin bu proses bəzən tək başına kifayət etmir. Bəzi hallarda psixoloji dəstək, mentorluq, və ya təcrübi öyrənmə ilə tamamlanmalıdır. İnsanın öz davranışlarını obyektiv qiymətləndirməsi bəzən çətin ola bilər. Burada fərdi inkişaf, sosial dəstək və fərqliliklərin qəbul edilməsi mühüm rol oynayır.

Ayhan