İnsan və onun daxili mübarizəsi: qloballaşma və kütləviləşmənin təsirləri
İnsan orqanizmi yaş artdıqca müxtəlif fiziki və psixoloji xəstəliklərə, hətta məhdudiyyətlərə məruz qalır. Bu məhdudiyyətlərin səbəbləri arasında minlərlə xəstəlik sadalana bilər, lakin bir çoxunun kökündə insanın öz etinasızlığı və pis vərdişləri dayanır. Siqaret çəkmək, qeyri-sağlam qidalanma, fiziki passivlik kimi vərdişlər və özünə qayğı göstərməmək insana ciddi fiziki məhdudiyyətlər gətirə bilər. Buna baxmayaraq, insan həyatına davam edir: gülür, yeyir-içir, amma əsl çətinlik onun daxilindəki mübarizədə, çağırışlarda gizlənir. Xüsusilə müasir dövrdə bu mübarizə daha mürəkkəb və ağır xarakter alır.
Hər birimizin xarici dünyadan təcrid olunmuş,
günün istənilən saatında bizimlə “söhbət edən” daxili dünyamız var. Bu daxili
dünya ilə tanışlıq uşaqlıqdan başlayır. Uşaq ağlımızla valideynlərimizin
qoyduğu məhdudiyyətlərə əsəbləşər, onlar haqqında mənfi fikirlər söyləyər,
lakin sonradan bu düşüncələrin bizə aid olmadığını özümüzə inandırmağa
çalışardıq. İnsan real dünyadan əlavə, daxilindəki qeyri-müəyyən dünyanın da
sakinidir. Ən böyük imtahanlar və mübarizələr məhz bu daxili dünyada baş verir.
Qloballaşan dünya və kütləviləşən cəmiyyətlər fonunda bu mübarizələrin həcmi
daha da böyüyür və mürəkkəbləşir.
Cəmiyyətin formalaşdırdığı gözləntilər və
kollektiv davranış nümunələri fərdləri bəzən öz daxili ehtiyaclarını dərk etmədən,
sadəcə “gərək belə olsun” düşüncəsi ilə hərəkət etməyə sövq edir. Bir çox insan
üçün “ən son model iPhone”, “dəbdə olan məkanda tətil”, yaxud “bahalı
avtomobil” sadəcə bir ehtiyac deyil, sosial statusun göstəricisinə çevrilir. Bu
isə psixologiyada “sosial müqayisə nəzəriyyəsi” ilə izah olunur. İnsanlar özlərini
başqaları ilə müqayisə etdikcə, şəxsi istəklərlə deyil, başqalarının həyat tərzinə
çatmaqla motivasiya olunurlar.
Bu məsələlər içində bir nüans var ki, bəzilərini
ömür boyu yanlış yola aparır, bəzilərini özlüyündə dahi, bəzilərini isə nadan
edir: bu, insanın həqiqi kimliyini tapma prosesidir. Texnologiyaların son 20
ildəki sürətli inkişafı və insan əməyinin azalması 21 əsr insanına xüsusi bir
özgüvən verib. Bu özgüvəndən çıxış edərək, müasir insan 20-ci əsr insanının
düşüncə tərzini və dünyagörüşünü mühakimə edir, öz həyat tərzini isə şişirdir.
Lakin müasir insanın həyatı heç də qibtə ediləsi və arzuolunan deyil. Qloballaşma
və kütləviləşən cəmiyyətlər insanları fərdi xüsusiyyətlərdən uzaqlaşdırır.
İnsanlar eyni davranışları təkrarlayır və bunun normal olduğunu düşünərək həyatlarına
davam edirlər. Ancaq bu eyniliyin mənası sorğulanmır və müzakirə olunmur.
Kütlə şüursuzca özündə trendlər yaradır və cəmiyyətdə
yer tutmaq istəyən insan yalnız bu trendlərə uyğunlaşaraq uğur qazana biləcəyini
zənn edir. Qloballaşma nəticəsində insanların sorğulama və məsələlərin mahiyyətinə
varma qabiliyyətləri zəifləyir. Ən sadə nümunələrdən biri odur ki, hansısa
telefon şirkətinin yeni modeli, baha qiymətinə (məsələn, 2500 manat)
baxmayaraq, ilk ayda dünyada satış rekordları qırır. Azərbaycanda belə bir
telefon üçün insanlar saatlarla növbədə durur. Eyni şəkildə, sosial mediada bir
blogerin paylaşdığı bayağı bir mahnı milyonlarla insan tərəfindən düşünülmədən
dinlənilir.
Bu məsələyə bir neçə aspektdən yanaşmaq olar:
Daxili mübarizənin məğlubiyyəti: İnsanlar öz
daxili dünyalarında özləri ilə mübarizə apara bilmir, həqiqi kimliklərini tapa
bilmir və nəticədə məğlub olaraq kiməsə bənzəməyə çalışırlar.
Şablon şəxsiyyətlərə uyğunlaşma: Sosial
mediada və cəmiyyətdə “qəbul olunan” bir şəxsə bənzəməyə çalışmaq insanları
şablon xarakterlərə uyğunlaşdırır. Bu proses siyasi, dini və digər sahələrdə
özünü göstərir. Cəmiyyətdə öz yerini tapa bilməyən insan başqa birinin
xarakterik xüsusiyyətlərini mənimsəyərək özünü “süniliklə” ifadə etdiyini
düşünür. Məsələn, siyasi arenada uğur qazanmaq istəyən şəxslər ya keçmişdə hörmət
qazanmış siyasətçilərin, ya da müasir dövrdəki nüfuzlu liderlərin
davranışlarını təqlid edirlər. Bu, bəzən manipulyasiya metodu kimi istifadə
olunsa da, milli kimlikdən uzaqlaşma kimi təhlükəli nəticələrə də səbəb ola bilər.
Bununla belə, kütləviləşməni normal qəbul edən
yanaşmalar da mövcuddur. Britaniyalı sosial psixoloq Con Turnerin “özünü
kateqoriyalaşdırma” nəzəriyyəsi buna nümunədir. Turner qeyd edir ki, insanlar
özlərini müəyyən bir sosial qrupun üzvü kimi qəbul etdikdə, fərdi kimliklərindən
çox qrup kimliyinə uyğun davranırlar. Bu proses “depersonallaşma” adlanır: fərdlər
özlərini qrupun bir hissəsi kimi görür və qrupdakı digər üzvlərlə eyni
kateqoriyada qəbul edirlər. Məsələn, dini ziyarətlər, musiqi festivalları və ya
kütləvi etiraz aksiyaları zamanı müşahidə olunan birlik hissi bu nəzəriyyəni təsdiqləyir.
Bu yanaşmanın öz məntiqi var. Məsələn,
diktatura rejiminə qarşı başlayan xalq hərəkatı kütləvi mübarizə olsa da,
şüursuz kütlə hərəkəti deyil. Çünki insanlar nə istədiklərini dərk edərək hərəkət
edirlər. Diktatura şəraitində sorğulayıb rejimə qarşı çıxmaq qərarı alan
insanlar fərdi xüsusiyyətləri ilə cəmiyyətdə yer tuturdular. O dövrdə sosial şəbəkələr
və trendlər olmadığından, bu cür hərəkətlər daha çox fərdi şüur və iradəyə əsaslanırdı.
Lakin bu gün insanların bir-birinə asan əlçatanlığı, sürü psixologiyası, rəqabət
aparan fərdlər və manipulyatorların bu vəziyyətdən istifadəsi acınacaqlı mənzərələr
yaradır. Sorğulamayan və məsələlərin mahiyyətinə varmayan cəmiyyətlər eyniləşərək
milli dəyərlərdən və adət-ənənələrdən tədricən uzaqlaşır. Müəyyən müddət
sonra bəşəriyyətin eyni zavod tərəfindən istehsal edilən robotlardan heç bir fərqi
qalmayacaq.
İnsan həqiqətən nə istədiyini necə anlaya bilər?
Bunun üçün ilk və ən vacib addım özünü tanımadır. İnsan yalnız öz dəyərlərini,
prioritetlərini və duyğularını dərk etdikdə, atdığı addımların motivini ayırd
edə bilir. Bu proses bir neçə mərhələləri əhatə edir. Psixoloqlar düşünür ki, əgər
insan öz davranışını analiz etmədən sadəcə kollektivə uyğunlaşmaq üçün addımlar
atırsa, burada avtomatik davranış və “şüursuz seçimlər”dən danışmaq olar. Lakin
bu o demək deyil ki, hər kəs fərqində deyil. Sadəcə bir çox insan düşünmədən
seçim etməyə vərdiş etmişdir.
Bu problemi aradan qaldırmaq istəyən insan öncə
şəxsi özünüdərk prosesinə başlamalıdır. Özünüdərk, insanın nə istədiyini və nəyə
ehtiyacı olduğunu müəyyən etməsi üçün başlanğıc nöqtəsidir. Lakin bu proses bəzən
tək başına kifayət etmir. Bəzi hallarda psixoloji dəstək, mentorluq, və ya təcrübi
öyrənmə ilə tamamlanmalıdır. İnsanın öz davranışlarını obyektiv qiymətləndirməsi
bəzən çətin ola bilər. Burada fərdi inkişaf, sosial dəstək və fərqliliklərin qəbul
edilməsi mühüm rol oynayır.
Ayhan
14:43 27.08.2025
Oxunuş sayı: 7201
