Xəzərin suyu niyə çəkilir? — ARAŞDIRMA

Xəzər dənizi dünyanın ən böyük qapalı su hövzəsidir və tarix boyu onun səviyyəsində baş verən dəyişikliklər bir sıra təbii və antropogen səbəblərlə izah olunur. Bu dəyişikliklər həm ekoloji, həm iqtisadi, həm də sosial baxımdan əhəmiyyətli nəticələr doğurur. Dəniz səviyyəsinin enməsi və qalxması təkcə sahilyanı ərazilərin morfologiyasını yox, həmçinin insanların gündəlik həyatını da dəyişmişdir.

Crossmedia.az xəbər verir ki, son 3500 ilin paleocoğrafi və geoloji tədqiqatlarına əsasən Xəzər dənizinin səviyyəsi 15 metrə qədər fərqlənib. X əsrdə səviyyə dünya okeanı səviyyəsindən təqribən 35 metr aşağıda olub, lakin XIV-XVIII əsrlərdə bu fərq 22 metrə enib. Bu dəyişmələr daha çox təbii sikllərlə bağlı olsa da, XX əsrin ikinci yarısından etibarən insan fəaliyyəti də mühüm rol oynamağa başlayıb. 1977-ci ildə səviyyə -29.00 metrə qədər düşərək son 500 ilin ən aşağı nöqtəsinə çatıb. Maraqlısı budur ki, 1978-1995-ci illər arasında səviyyə 2.5 metr qalxaraq -26.50 metrə çatmış və sahilyanı bölgələrdə subasma halları müşahidə olunub. 1996–2023-cü illər ərzində isə səviyyə təxminən 2 metr yenidən azalıb.

Dəniz səviyyəsinin dəyişməsi bir neçə mühüm amillərlə əlaqələndirilir. Ən vacib faktorlar arasında iqlim dəyişiklikləri xüsusi yer tutur. Xəzər dənizi çaylar, yağıntı və buxarlanma arasındakı balansla “qidalanır”.

Su balansının mədaxilini (80%) çay axınları təşkil edir ki, onun da təqribən 85%-ə qədəri Volqa çayının gətirdiyi suların hesabındadır. Qlobal istiləşmə nəticəsində buxarlanma sürətlənir və dənizə daxil olan su miqdarı azalır. Havanın orta temperaturunun artması ilə birlikdə yağıntıların azaldığı və bunun da dənizin səviyyəsinə birbaşa təsir etdiyi müşahidə olunur. Digər tərəfdən, helio-kosmik faktorlar, yəni Günəş aktivliyinin 11, 22, 35 və 120 illik dövrləri də səviyyə dəyişmələrində rol oynayır.

Yer qabığının hərəkətləri də unudulmamalıdır. Tektonik proseslər, dəniz dibinin struktural dəyişiklikləri səviyyəyə müəyyən qədər təsir edir. Bu təsir digər amillərlə müqayisədə az olsa da, xüsusən uzun müddətli dəyişikliklərdə özünü göstərir. Antropogen faktorlar isə son dövrlərdə daha ciddi rol oynamağa başlayıb. Volqa hövzəsində inşa olunmuş su anbarları, çay sularının təsərrüfat və sənaye məqsədilə yönləndirilməsi nəticəsində 1941–1980-ci illər arasında 1000 km³ su dənizə çatmayıb. Bu miqyasda su itkisi Xəzərin səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salıb.

Dənizin səviyyəsi yalnız uzunmüddətli dövrlərlə yox, mövsümi dəyişikliklərlə də fərqlənir. İyundan avqusta qədər səviyyə yüksəlir, dekabrdan fevrala qədər isə ən aşağı nöqtəyə düşür. Bu dəyişikliklər orta hesabla 30–40 sm arasında olur. Mövsümi tərəddüdlər həm hava temperaturu, həm çay axınları, həm də buxarlanma ilə əlaqələndirilir.

Səviyyə dəyişiklikləri Xəzərin ekosisteminə birbaşa təsir göstərir. Su səviyyəsi azaldıqca dəniz suyunun duzluluğu artır, zəhərli maddələrin konsentrasiyası yüksəlir, və bu da biomüxtəlifliyin azalması ilə nəticələnir. Balıqların kürü qoyma sahələri məhdudlaşır, suitilər və nərəkimilər kimi qiymətli növlərin populyasiyası azalır. Sahil zonalarının dəyişməsi isə miqrasiya edən quşların dinamikasına mənfi təsir edir. Məsələn, Qızılağac körfəzinin quruması bu ərazidə qışlayan və köç edən quşların sayında ciddi azalma yaradıb.

Dəniz səviyyəsinin enməsi və qalxması iqtisadi sahəyə də təsirsiz ötüşmür. Gəmiçilik və limanların fəaliyyəti çətinləşir, xüsusilə Bakı buxtasında dalğaların hündürlüyü azalır, suyun həcmi isə iki dəfəyə qədər düşə bilər. Neft və qaz sənayesi də bu dəyişikliklərdən təsirlənir; dəniz platformalarına giriş çətinləşir, boru kəmərlərinin təhlükəsizliyi sual altına düşür. Balıqçılıq sahəsində isə məhsuldarlığın azalması sənayeni zəiflədib, yerli icmaların iqtisadi imkanlarını məhdudlaşdırıb. Turizm sektoru da sahil zonalarının cazibədarlığını itirməsi ilə geriləyir, rekreasiya obyektləri və infrastrukturlar istifadəsiz vəziyyətə düşür.

Sosial aspektlərə gəlincə, səviyyənin qalxması subasma riskini artırır. 1978–1995-ci illərdə təqribən 50 min hektar torpaq su altında qalıb, kənd təsərrüfatı ziyan görüb, insanlar evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalıblar. Əksinə, 1996–2023-cü illərdə səviyyənin azalması nəticəsində 38 min hektar torpaq dəniz altından çıxaraq istifadəyə yararlı hala gəlib. Bu dəyişikliklər sahil kəndlərində geomorfoloji şəraiti dəyişir, əhali miqrasiyasına və sosial gərginliyə səbəb olur.

Gələcək proqnozlar isə daha narahatedicidir. Alimlərin fikrincə, əsrin sonuna qədər səviyyə daha 9–18 metr aşağı düşə bilər. Bu, Şimali Xəzərin tamamilə qurumasına, sahilyanı ölkələr arasında ərazi mübahisələrinin güclənməsinə, ekosistemlərin çökməsinə və ekoloji fəlakətlərin artmasına səbəb ola bilər. Bu risklərin qarşısını almaq üçün sahilyanı dövlətlər arasında ekoloji əməkdaşlıq, davamlı su idarəetməsi və iqlim dəyişikliyinə qarşı tədbirlər vacibdir.

Səviyyə dəyişmələrinin yaratdığı geopolitik təsirlər də diqqətəlayiqdir. Xəzərin sahilyanı ölkələri – Azərbaycan, Rusiya, İran, Qazaxıstan və Türkmənistan – dənizin hüquqi statusu ilə bağlı uzun illər davam edən müzakirələr aparıblar. Su səviyyəsinin enməsi ilə dəniz sərhədlərinin, iqtisadi zonaların və enerji yataqlarının yerləşməsi dəyişə bilər. Bu dəyişikliklər ərazi və sərhəd mübahisələrini gücləndirə bilər, xüsusən də neft-qaz resurslarının işlənməsi və dəniz dibinin istifadəsi sahəsində. Eyni zamanda, səviyyə azaldıqca bir sıra strateji limanlar və platformalar dənizdən kənarda qalmaq riski ilə üz-üzədir və bu, ölkələrin enerji strategiyalarını və xarici iqtisadi siyasətlərini yenidən nəzərdən keçirməyə məcbur edir.

Xəzər dənizinin bu cür fiziki dəyişiklikləri mədəni və arxeoloji baxımdan da maraqlıdır. Suyun çəkilməsi nəticəsində qədim yaşayış məskənlərinin və arxeoloji obyektlərin üzə çıxması ehtimal olunur. Bu torpaqlar əsrlər boyu dəniz altında qalmış və insan müdaxiləsindən uzaq olmuşdur. Bu isə tarix, antropologiya və mədəni irs sahəsində yeni araşdırmalar üçün əhəmiyyətli imkanlar yaradır. Digər tərəfdən, bu ərazilərin istifadə və qorunması məsələsi əlavə qanunvericilik və ekoloji idarəetmə çərçivəsi tələb edir.

Ekoloji diplomatiyanın gücləndirilməsi Xəzərin gələcəyi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Region dövlətləri səviyyə dəyişmələri ilə əlaqədar birgə monitorinq, ekoloji məlumatların paylaşımı və risklərin idarəsi üzrə mexanizmlər yaratmalıdırlar. Birgə elmi mərkəzlərin fəaliyyəti, meteoroloji müşahidələrin sinxronlaşdırılması və hidroloji modellərin paylaşımı bu əməkdaşlığın səmərəliliyini artırar. Suvarma və sənaye layihələrinin təsiri yalnız bir ölkə ilə məhdudlaşmır; bu səbəbdən də transsərhəd su idarəetməsi prinsipləri Xəzər dənizi üçün kritikdir.

Dənizin səviyyə dəyişmələri insanların təbiətlə münasibətindəki balansın pozulmuş olduğunu göstərir. Bu, yalnız fiziki bir hadisə deyil, həm də insanın ekologiya ilə olan münasibətindəki dərin qüsurların nəticəsidir. Dənizin səviyyəsi enərkən onun üzərində qurulan infrastruktur, onunla bağlı mədəniyyət və onun yaratdığı dolanışıq mənbələri də tədricən yox olmağa başlayır. Bu baxımdan Xəzər dənizinin səviyyə dəyişmələri bir çağırış kimi qiymətləndirilməlidir – həm elmi, həm sosial, həm də fəlsəfi aspektdən. Bütün bu proseslər bizə xatırladır ki, təbiətlə harmoniyada yaşamaq üçün yalnız texnologiyaya və investisiyaya deyil, həm də düşüncəyə və davamlılıq prinsipinə ehtiyac var. 

Nəzrin Salmanova