Türkiyəli ekspert: "Ermənistanı təkcə Paşinyan hakimiyyəti idarə etmir" - MÜSAHİBƏ

Dünyada baş verən mürəkkəb geosiyasi proseslər səngimək bilmir. Əksinə, toqquşmalar getdikcə artır. Danışıqlar getdikcə mənasızlaşır. Crossmedia.az bu məsələni nəzərə alaraq xarici ekspertlərlə silsilə müsahibələri davam etdirir.  Bu dəfəki müsahibibimiz Türkiyənin Qaziantep Universitetinin beynəlxalq münasibətlər fakültəsinin müəllimi, politoloq Coşkun Soysaldır. 

Müsahibəni təqdim edirik: 

-Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunmasından beş il keçməsinə baxmayaraq, Cənubi Qafqazda hələ də sülh bərqərar olunmayıb. Bəs sizcə, bu nə ilə bağlıdır?

-Cənubi Qafqaz birbaşa Rusiya və ABŞ arasında gedən mübarizədən təsirlənən bir bölgədir. Türkiyə də müəyyən qədər Azərbaycanın xeyrinə bölgəyə müdaxilə etməyə çalışdı.  Gürcüstan isə xarici məsələlərlə o qədər də maraqlanmayan, daha çox daxili problemlərinə yönəlməyə məcbur olan bir ölkədir. Hətta  Rusiya–Qərb qarşıdurması Gürcüstanın daxili siyasətinə birbaşa təsir göstərir. Gürcüstan baxımından bu mübarizənin daxili siyasətə necə təsir edəcəyi və bu prosesin nəyə çevriləcəyi hələ də aydın deyil. Ermənistanla Azərbaycana gəldikdə isə, istər Türkiyəni bu məsələyə daxil olsun , istərsə də olmasın , bu iki ölkə arasındakı sərhəd mübahisəsinin əvvəldən bəri münasibətləri əsarət altına aldığını görmək olar. Bu, Sovet İttifaqının dağılması ilə ortaya çıxmış bir problemdir. Sovetlər istər-istəməz, fərqli millətləri bir çətir altında idarə edə bilirdi. Lakin Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra bir çox ölkə daha əvvəl ciddi qəbul olunmayan sərhəd problemləri ilə qarşılaşdı. Orta Asiyadakı digər türk respublikalarının da öz aralarında bənzər problemləri olub. Orta Asiyadakılar bu gün bu məsələləri həll edirlər. Digər tərəfdən isə, Ermənistanla Azərbaycan arasındakı problemin Türkiyəni də bu məsələyə daxil etsək  daha dərin tarixi kökləri var və bu anlaşılmazlıq sadəcə sərhəd və ya torpaq bölgüsü deyil, tarixi düşmənçilikdən qaynaqlanan bir münaqişə olaraq davam edib. Bu məsələ    1800-cü illərə qədər gedib çıxır.  1994-cü ilə gəldikdə isə, Sovetlərin dağılmasının təsiri hələ də hiss olunurdu və 1990-cı illərin sonuna doğru Rusiya təsiri Azərbaycan–Ermənistan münaqişəsi üzərində yenidən güclənməyə başladı. Türkiyə o dövrdə də Azərbaycanın xeyrinə bu qarşıdurmaya öz gücü ölçüsündə müdaxilə etməyə çalışdı, amma bu vəziyyət artan Rusiya təsirinin Ermənistanın xeyrinə daha da güclənməsinə səbəb oldu. Türkiyənin NATO üzvü olduğunu da unutmaq olmaz. Bu səbəbdən Rusiya   Ermənistanı daha çox qoruma meyli göstərdi. Rusiyanın “yaxın xaric” doktrinası çərçivəsində bu bölgəni öz təsir dairəsi kimi görməsi və Ermənistanı Azərbaycana nisbətən özünə daha yaxın sayması təbii olaraq Ermənistanın xeyrinə olan bir mənzərənin yaranmasına səbəb oldu. 1992-ci ildə əsası qoyulan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatında (KTMT) sonradan Gürcüstan və Özbəkistan kimi Azərbaycan da yer almadığı halda,  Ermənistanın burada qalması diqqət çəkicidir. Rusiya ilə Ermənistan arasındakı bu ittifaq görüntüsü uzun illər ərzində Azərbaycan üçün vəziyyəti çətinləşdirdi və Türkiyənin də bu məsələyə olduqca həssas yanaşmasına səbəb oldu. Burada ABŞ və Avropada olduqca güclü olan erməni diasporasının təsiri ilə, dini yaxınlıq amilini də nəzərə alaraq, Ermənistan təkcə Rusiyanın deyil, ümumilikdə Qərbin də dəstəyini arxasına alan bir ölkə kimi görünmüşdür.

 2020-ci ilə gəldikdə isə Azərbaycanın iqtisadi baxımdan daha güclü mövqeyə gəldiyini, Türkiyənin isə müdafiə sənayesində irəliləyiş əldə etdiyini görürük: " Söhbət gedən dövr, ABŞ-də Prezident Donald Trampın son ili idi və Tramp rəhbərliyi artıq Suriyada Türkiyəyə kifayət qədər hərəkət sahəsi açmışdı. Türkiyənin Suriyada qazandığı bu imkan yalnız ABŞ-nin  açıq və ya örtülü razılığı ilə deyil, həmin vaxt Suriyada Bəşər Əsəd hakimiyyətinin rəsmi dəvəti ilə orada olan Rusiya qüvvələrinin   göz yumması nəticəsində mümkün olmuşdu. Həmin dövr Rusiya, Türkiyə və İranın Astana formatı çərçivəsində Suriya böhranı ilə əlaqədar koordinasiyalı şəkildə hərəkət etməyə çalışdıqları bir dövr idi. 1994-cü ildən sonrakı dövrdə Azərbaycan da həm ABŞ, həm də Rusiya ilə münasibətlərini daha möhkəm bir təmələ sala bilmişdi. Azərbaycanın “çoxvektorlu” siyasətinin yaxşı nəticə verdiyini qəbul etmək lazımdır. Eyni zamanda,Azərbaycanın Türkiyədən fərqli olaraq, bir növ 1990-cı illərdəki Türkiyə kimi İsrail ilə də yaxşı münasibətlərə malik olduğunu, bu ölkədən ciddi şəkildə müdafiə sənayesi dəstəyi ala bildiyini də görürük. Bütün bunlar birləşdikdə, sahədəki güc balansının bu dəfə açıq şəkildə Azərbaycanın xeyrinə olduğu hiss edilmiş və bu istiqamətdə  hərbi nəticə çox qısa müddət ərzində əldə olunmuşdur. Təbii ki, hərbi qələbə məsələnin ən vacib hissəsi olmasa da, təməlidir. Beş il sonra geri baxdıqda görürük ki, burada ciddi diplomatik addım atılmazsa və Azərbaycanın qazandığı hərbi qələbə rəsmiləşdirilməzsə, Türkiyə və Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin (ŞKTC) Kiprdə yaşadığı çıxılmaz vəziyyətin və dondurulmuş problemin bənzəri ilə üz-üzə qalmaq riski var. 1974-cü il Kipr Barış Hərəkatından bu günə yarım əsrdən çox vaxt keçdiyini nəzərə alsaq, Azərbaycan da artıq beş ildir ki, dondurulmuş bir məsələ ilə qarşı-qarşıyadır. Bu  üzücüdür, amma  təəccüblü deyil. Ermənistanın sahədə aldığı məğlubiyyəti rəsmiləşdirmək istəməməsi, heç olmasa bunu açıq şəkildə etməsə də, müxtəlif bəhanələrlə uzatması artıq əvvəlcədən gözlənilən idi. Paşinyan rəhbərliyinin müəyyən açılımları və müəyyən dərəcədə sülhpərvər mövqeyi olsa da, bu siyasəti Ermənistan daxilindəki digər aktorlara, ümumi ictimaiyyətə və xüsusilə daha radikal olan diaspora ermənilərinə qəbul etdirməsi olduqca çətindir. Ermənistan bir razılaşmaya məcbur edilməlidir. Rusiyanın da Paşinyan rəhbərliyindən razı olmadığı bilinməsinə baxmayaraq, Ermənistanın bu qədər əleyhinə olan bir mənzərənin rəsmiləşdirilməsini istəmədiyi də məlumdur. Üstəlik, Rusiyanın təxminən 2007-ci ildən bəri prioriteti, “yaxın xaric” adlandırdığı bölgələrdə Qərb təsirini aradan qaldırmaq olub. 2014-cü ildən və xüsusən də 2022-ci ildən etibarən aktiv müharibə şəklində məşğul olduğu əsas məsələ isə Ukraynadır. Suriyada bu ilin əvvəlində devrilən Bəşər Əsəd hökumətindən sonra isə Ukrayna cəbhəsi Rusiya üçün yeganə cəbhəyə çevrilmişdir. Avropa isə  digər bir çox məsələdə olduğu kimi, nə hərbi, nə də diplomatik olaraq bu bölgəyə müdaxilə edə bilmir. Xüsusilə Fransa prezidenti Emmanuel Makron hər məsələdə olduğu kimi burada da böyük sözlər demiş, lakin sonda yenə də susmaq məcburiyyətində qalmışdır. Üstəlik, Avropanın Qarabağ məsələsində irəli sürdüyü diplomatik mövqelər də kifayət qədər problemlidir və bu mövqelərin Azərbaycan tərəfindən qəbul edilməsi mümkün deyil. Türkiyənin isə mövqeyi  bəllidir. Geri qalan yalnız Çin olur. Çin Azərbaycanla Ermənistan arasındakı münaqişələrlə müqayisədə çox daha az riskli olan İranla Səudiyyə Ərəbistanı arasındakı mübahisədə 2023-cü ildə uğurlu vasitəçilik etmişdir. İranla Səudiyyə Ərəbistanı arasındakı problemlər də əlbəttə ki, kiçik deyildi, lakin nə sərhəd mübahisəsi, nə də isti hərbi qarşıdurma mövcud idi. Bundan əlavə, Çin yaxın strateji tərəfdaşı olan Rusiyanın “yaxın xarici” saydığı bu bölgədə Rusiyanın durduğu yerdə belə bir işə girişmək istəməyəcək. Bu vəziyyət yalnız Rusiyanı deyil, ABŞ-ni  və hətta Türkiyəni də narahat edəcək. Ümumilikdə, Ukrayna və Qəzza böhranlarının təcili və intensiv xarakteri qarşısında, Qarabağ məsələsinin təcili bir gündəm kimi görünməməsi, Azərbaycan ilə Ermənistan arasında qalıcı sülhün təmin olunmasını daha da gecikdirəcək kimi görünür. Ermənistanın sülhə hazır olduğunu bildirməsinə baxmayaraq, qalıcı bir sülh müqaviləsinə yaxın durmaması və konstitusiyasında nə Azərbaycanın, nə də Türkiyənin məmnun qalacağı dəyişiklikləri gündəmə gətirməməsi, bu ölkənin daxili siyasəti ilə əlaqədardır. Əslində Paşinyan hakimiyyəti, bəlkə də, bu məsələlərdə əvvəlki erməni hakimiyyətləri arasında ən pozitiv olanı kimi qiymətləndirilə bilər. Lakin məsələ burasındadır ki, Ermənistan təkcə Ermənistan daxilindən idarə olunmur. Paşinyan hakimiyyətindən başqa digər erməni siyasətçilərlə yanaşı, diaspora erməniləri və onlarla əlaqəli ABŞ və Avropa idarəçiləri də bu prosesə təsir edir. Xüsusilə Avropa, dini və mədəni həssaslıqlarla erməni iddialarına yaxın durmaqla yanaşı, sahədə güc tətbiqi ilə əldə edilən qazanclardan da ciddi şəkildə ehtiyatlanır. Türkiyə  1974-dən bəri yaşadığı çıxılmaz vəziyyətdən daha əvvəl bəhs olunmuşdu. Rusiyanın Krımı ilhaq etməsi və Ukraynada hərbi güc tətbiq edərək Krımdan əlavə dörd bölgəni də ələ keçirmək istəməsi fonunda, Azərbaycanın hərbi zəfərinin rəsmiləşdirilməsi bu baxımdan təhlükəli bir nümunə ola biləcəyi qorxusu ilə mənfi qarşılanır. Bütün bunlardan əlavə, unutmayaq ki, imperializm və ümumilikdə böyük güclər problemlərin bir anda həll olunmasını asanlıqla istəməzlər. Problemlərin tərəflərini daim nəzarət altında saxlamağın ən rahat yolu onların həllini uzatmaqdır. Bu, bəzən “böhran idarəçiliyi”, bəzən isə “münaqişənin məhdudlaşdırılması” və ya “münaqişənin yayılmasının qarşısının alınması” kimi ifadələrin arxasına sığınılmaqla həyata keçirilir. Buna görə də, Türkiyə ilə Yunanıstan arasında olduğu kimi, Azərbaycanla Ermənistan arasındakı problemlərdə də bu problemləri aşaraq öz rifahına və sabitliyinə fokuslanan Azərbaycan və Ermənistan, böyük güclər üçün o qədər də arzuolunan deyil. Bu problemin davam etməsində maraqlı olan bir çox çevrə mövcuddur. Burada Ermənistan rəhbərliyi qədər, Azərbaycan və Türkiyə rəhbərlərinə də böyük məsuliyyət düşür. Ermənistanın daxili və xarici siyasi çıxılmaz vəziyyətlərini arxada qoymasına kömək edəcək təşviqlər təqdim etmək və daim diplomatik təzyiq göstərmək zəruridir.

-Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistanın Cənubi Kiprdə səfirlik açmasını necə qiymətləndirirsiniz? Bu, həqiqətən Türk dünyasına xəyanət sayılarmı?

-Belə qərarları “xəyanət” kimi ağır ifadələrlə qiymətləndirmək doğru deyil. Xüsusilə də elmi baxımdan əsla uyğun olmaz. Siyasi baxımdan da bu prosesi “xəyanət” olaraq xarakterizə etmək doğru yanaşma deyil.   Türkiyədən də bu qərarı “xəyanət” adlandıran bir rəhbər çıxmadı. Bu məsələyə soyuqqanlı və ağıllı yanaşmaq lazımdır. Qərarın səhv olmasından əlavə, bu ölkələrlə münasibətlər bir anda kənara atıla bilməz. Əvvəlcə bunu qeyd etmək lazımdır: bu üç türk dövləti, illərlə sanki Türkiyəyönlü bir Kipr siyasətinə sahibimiş  kimi bu qərarla bir anda Türkiyə əleyhinə dönüblər kimi təqdimat düzgün deyil. Türkiyə 1974-cü ildə Kipr Barış Hərəkatını həyata keçirdikdən sonra, Kipr məsələsində diplomatik təcrid və Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti (ŞKTC) baxımından diplomatik tanınmama yaşanıb. Türkiyə  1991-ci ildən sonra müstəqilliklərini qazanan türk dövlətləri ilə bu təcridi aşacağını düşündü. Lakin bu gözləntilərin reallaşmadığı dəfələrlə görüldü.  Türkiyə indiyədək bu məsələni o qədər də problem halına gətirməmişdi. Türkiyə heç vaxt Kipr məsələsinin digər türk dövlətləri ilə münasibətlərinə əngəl olması  formasında inkişaf etməsini istəməmişdir. Eləcə də qəbul etmək lazımdır ki, Türkiyənin digər türk dövlətləri ilə münasibətləri dostcasına və qardaşcadır, lakin bu ölkələr üzərindəki təsiri, “bir millət, iki dövlət” şüarının güclü şəkildə yer aldığı Türkiyə-Azərbaycan münasibətləri istisna olmaqla, yalnız əməkdaşlıq çərçivəsini keçməmişdi. Bu əməkdaşlıq əhəmiyyətlidir, lakin onun sərhədlərini şişirtməmək və gerçəkçi yanaşmaq lazımdır. Türkiyədə bəzən Osmanlı coğrafiyası üçün olduğu kimi qədim Türk coğrafiyası sayılan yerlərə təsir əldə etmək və ya bir növ “ağabəylik” etmək iddiaları ortaya çıxır. Bu meyllərə “yeni Osmanlıçılıq” deyilir və 1950-ci illərdən bəri müşahidə olunur. 1990-cı illərdə bu fikir daha açıq şəkildə gündəmə gəldi, xüsusilə Turgut Özal dövründə sınaqdan keçirildi. O dövrdə yeni müstəqillik qazanan türk dövlətlərinə “Türk modeli” nümunə kimi göstərildi. ABŞ da bu fikri dəstəklədi və bu ölkələrdə Rusiyanın təsirini azaltmaq üçün NATO üzvü Türkiyənin liderliyi təşviq edildi. Lakin Türkiyənin o dövrlərdəki iqtisadiyyatı və siyasi sabitliyi zəif idi, göndərə biləcəyi nə güclü maliyyə, nə də beşəri resurs vardı. “Türk modeli” uğur qazanmadı və nəticədə hər bir ölkə öz yolunu seçdi. Buna görə də, Türkiyənin xarici siyasətdəki hər mövqeyini digər türk dövlətlərinin avtomatik dəstəkləyəcəyi düşüncəsi heç vaxt doğru olmayıb.  1991-ci ildə türk dövlətləri müstəqillik qazandıqda, Kipr artıq "donmuş məsələ" idi və bu ölkələr üçün prioritet deyildi. Onlar SSRİ-dən ayrılmışdılar və Qərblə, xüsusilə də Kipr məsələsində Türkiyədən fərqli mövqedə olan Aİ ilə münasibət qurmağa çalışırdılar. 2000-ci illərdə isə Türkiyənin özü Avropa İttifaqı ilə yaxınlaşmaq üçün "Annan Planına" dəstək verdi. Bu plana görə ŞKTC olmayacaqdı, federativ bir Kipr qurulacaqdı. Türkiyə və ŞKTC planı qəbul etsə də, Cənubi Kipr Rum İdarəsi rədd etdi və plan suya düşdü. Aİ, Cənubi Kipri "Kipr Respublikası" adı ilə üzv qəbul etdi. Türkiyə bu siyasətdən imtina edib ŞKTC-nin tanınmasını əsas xəttə çevirsə də, bu yenidən 10 il öncə aktuallaşıb.Bu üç türk dövləti üçün ən əsas motivasiya Aİ ilə iqtisadi əməkdaşlıq və 12 milyard avroluq sərmayə proqramından yararlanmaqdır. Aİ bu yardımı vermək üçün Kipri tanımağı şərt qoyur. Eyni zamanda bu ölkələr üçün Rusiya və Çin təsirindən çıxmaq istəyi də var. Lakin Türkiyə üçün bu məsələ çox həssas olduğundan, bu qərar incitici olmuşdu. Türk Dövlətləri Təşkilatı daxilində qurulmuş münasibətlərə zərbə vurmuşdur və bu etimadı yenidən bərpa etmək asan olmayacaq. Türkiyənin də bu məsələni kifayət qədər yaxşı anlatmadığı tənqid edilə bilər.

 -Rusiya-Ukrayna müharibəsinin sonunu necə görürsünüz? ABŞ bu prosesdə hansı rolu oynayır?

-Rusiya-Ukrayna müharibəsinin artıq aydın olan nəticəsi odur ki, rəsmi Kiyevin əvvəlki kimi rifahlı bir dövlətə çevrilməsi mümkünsüz görünür. Rusiya öz məqsədlərinin hamısına çata bilməyib, amma əsas dağıntı Ukraynaya dəyib. Ukrayna ərazi bütövlüyünü itirib, təbii ehtiyatları istənilən ölkəyə satılacaq, əhalisi azalıb və iqtisadiyyatı dağılıb. Artıq orada yaşanılacaq bir ölkənin qalıb-qalmadığı belə sual altındadır. Bu müharibə Qərb tərəfindən soyuq müharibəni xatırladan sistem qarşıdurması kimi qəbul edilib və bəziləri Üçüncü Dünya Müharibəsinin çıxacağını belə iddia edib. ABŞ-də  Donald Tramp hakimiyyətə gələnə qədər Qərb "Rusiya qalib gəlməməlidir" fikri ilə hərəkət edirdi. Tramp isə Rusiyaya gözlənilməyən şəkildə mülayim yanaşdı və məsələləri danışıqlar masasında həll etməyə çalışdı. O, Krımın statusu və Ukraynanın NATO-ya üzvlüyü kimi məsələlərdə Rusiyanın xeyrinə davranış sərgilədi. Tramp  Rusiyadan sürətli nəticə əldə edəcəyini düşündü, amma bu baş vermədi. Rusiya isə müharibəni yalnız ABŞ-lə münasibətləri düzəldəcək və Avropadakı təhlükəsizlik sistemində öz yerini təmin edəcək bir nəticə ilə bitirmək istəyir. Bu isə Trampın təklif edəcəyi sadə deyil,  daha böyük bir hədəfdir. Eyni zamanda, Tramp administrasiyası da hələ tam müəyyən xarici siyasət xəttinə sahib deyil – bəzən izolyasionist  bəzən isə neokonservativ  yanaşmalar nümayiş etdirir. Nəticə olaraq demək olar ki, Rusiya və Avropa arasında, təbii resursları olmayan, parçalanmış və yaşanılması çətin olan bir Ukrayna tampon zonası formalaşa bilər. ABŞ-Avropa münasibətləri qeyri-sabit davam edəcək, Çin isə Avropa ilə əlaqələrini necə quracağına görə ya mövqeyini gücləndirəcək, ya da zəiflədəcək. Yəni bizi çoxqütblü yeni bir dünya düzəni gözləyir.

-ABŞ ilə Avropa İttifaqı arasında davam edən gərginlik NATO-nu zəiflədə bilərmi?

-NATO-nun zəifləyəcəyinə dair müzakirələr daim aparılıb, lakin bütün bu müzakirələrə baxmayaraq, NATO daima böyüyən bir təşkilat olub. Soyuq Müharibədən sonra varlıq səbəbinin ortadan qalxdığı düşünülən NATO-nun artıq funksiyasız qalacağından qorxulurdu. Lakin əvvəl “insani müdaxilə” adı altında, sonra “terrorla qlobal mübarizə” kampaniyası ilə, daha sonra isə bir tərəfdən gizli, digər tərəfdən isə açıq şəkildə yenidən Rusiyaya qarşı, eyni zamanda da  Çinə qarşı gücləndirilməyə davam etdi. NATOməşhur beşinci maddəsinin indiyədək sınaqdan keçirilməmiş olmasına baxmayaraq, verdiyi çəkindirmə mesajı bir yana, əsas gücünü üzv ölkələrin dövlət aparatlarına, xüsusilə də ordu və kəşfiyyat mexanizmlərinə yerləşmiş olmasından alır. Buna görə də NATO-nun hərbi qanadından çıxmaqdan başqa bu təşkilatdan çıxmış ölkə olmayıb. Hərbi qanaddan müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif səbəblərlə çıxan Fransa və Yunanıstan da yenidən bu quruma qayıdıblar. NATO-dan çıxmaq, bir anda reallaşa biləcək bir məsələ deyil. Nəticə etibarilə, Avropa  ittifaqı daxilində ciddi bir böhran yaşanmadığı müddətcə, NATO varlığını davam etdirəcək. Hərçənd Tramp administrasiyası zaman-zaman Avropanı sərt tənqid etsə və müdafiə sahəsində yük paylaşımını artırmalı olduqlarını bildirsə də, bu tənqidlər daha irəliyə keçməyib. Ticarət müharibələrinin yaratdığı qeyri-sabitliyi belə idarə edə bilmə ehtimalı sual altında olan Tramp administrasiyasının NATO strukturu ilə bağlı daha radikal mövqe tutması çətin görünür.

-Türkiyənin terroru tamamilə bitirməsinə nə qədər qalıb? Bunun üçün hansı addımlar atılmalıdır?

-Bu məsələdə iqtidar partiyasının seçki müttəfiqi olan MHP sədri Dövlət Baxçalının  PKK rəhbərlərindən biri kimi İmralı həbsxanasında cəza çəkən Abdullah Öcalana etdiyi “təşkilatını burax və qarşılığında ümid hüququndan sonadək yararlan” çağırışı ilə başlanan yeni bir “prosesin” davam etdiyi məlumdur. Bu prosesin niyə başladığı, Öcalanın Baxçalının çağırışına niyə müsbət cavab verdiyi və prosesin əhatə dairəsi ilə bağlı verilən cavablar sadəcə ehtimallardan ibarətdir. Türkiyənin daxili problemi bir yana, Suriyada da eyni təşkilatın uzantıları meydana çıxıb və mövqe qazanıb. Suriyada da HTŞ-nin rəhbərlik etdiyi keçid hökuməti ilə PKK xəttindəki PYD-YPG qüvvələrinin əsasını təşkil etdiyi SDQ arasında davam edən görüşmələr var. Elə ötən həftəsonu Suriyanın Kamışlı şəhərində keçirilən bir konfransda Suriyadakı PKK və Barzani xəttindəki qurumların Dəməşqdəki yeni hökumətə qarşı birlikdə hərəkət etmə qərarı aldıqları və federasiyaya yaxın tələblərlə çıxış etdikləri görülür. Yenə Suriyada Tramp administrasiyasının tam olaraq necə bir ssenari qurmaq istədiyi də hələ məlum deyil. Hələlik yalnız əsgər sayını azaltmaq və Türkiyə ilə İsrail arasındakı gərginliyi azaltmaq istədikləri bilinir. Türkiyə iqtisadiyyatı və siyasəti də olduqca həssas bir dövr keçirir. Türkiyədəki bu “prosesin” uğur qazanacağını və PKK xəttindəki bütün qurumların tarix səhnəsindən silinəcəyini fərz etsək belə, məsələn, Suriyada Barzani xəttindəki qurumların necə bir yol izləyəcəklərini, bunların Türkiyəyə nə kimi təsirləri olacağını öncədən təxmin etmək də olduqca çətindir. Bütün bunlar nəzərə alındıqda, qeyri-müəyyənliklərin çoxluğu hər hansı bir analiz aparmağı mümkünsüz edir.

-Yaxın Şərqdəki gərginlik haqqında nə deyə bilərsiniz? Türkiyə ilə İsrail arasında birbaşa müharibə ehtimalı varmı?

-Yaxın Şərqdəki gərginlik çoxşaxəlidir. Əgər Afrikanı kənara qoysaq – çünki orada da bir çox qarşıdurma var – əsasən Qəzza böhranı əsas alovlandırıcı rol oynayır, Suriya isə hələ də ayrıca gündəmdir. Ən cənubda isə yenə Qəzzayla bağlı olaraq “Ənsarullah” kimi tanınan husilərin Qırmızı dənizdə ticarət gəmilərini və İsraili hədəfə alması, kənarda isə İranın nüvə raketlərinə sahib olacağı qorxusunun yenidən alovlanması və bununla əlaqədar İran-ABŞ danışıqlarına asılan “Demokl qılıncı” kimi İsrailin mümkün hücum təhdidi bu gərginliyi daha da dərinləşdirir. Suriyada Əsəd rejiminin bu ilin əvvəlində HTŞ öncülüyündəki qüvvələr tərəfindən devrilməsindən sonra meydana çıxan hakimiyyət boşluğundan həm qorxan, həm də faydalanmaq istəyən İsrail, Şama yaxın ərazilərdə hərbi bazalar qurmağa başladı. İsrail, Suriya ordusunun əlində qalan bütün infrastruktur və anbarları da radikal İslamçı HTŞ qüvvələrinin əlinə keçməməsi üçün dəfələrlə bombaladı. Türkiyə isə artıq illərdir özünə yaxın Suriya Milli Ordusu ilə birgə Suriyanın şimalında bir çox bölgəni faktiki olaraq nəzarətdə saxlayırdı. Bu vəziyyət, Suriyada rejim dəyişikliyindən sonra da dəyişməyib. Türkiyənin keçid hökuməti ilə yaxşı münasibətləri nəticəsində Suriyanın Palmira kimi daha cənub bölgələrində də hərbi bazalara sahib ola biləcəyi irəli sürülür. Bu, Şamı atəş məsafəsində saxlayan İsraillə Türkiyənin Suriyada ilk dəfə fiziki təmasa keçməsi ehtimalını doğurur. Bu vəziyyət, xüsusilə İsraildəki bəzi dairələr tərəfindən ciddi təhlükə kimi qiymətləndirilir. İsrail, Türkiyənin burada mövqe qazanmasından, özünün bu ölkədəki hərbi fəaliyyətləri üçün məhdudlaşdırıcı gücə çevrilməsi ehtimalından narahatdır. Nə qədər gərgin olsa da, daha əvvəl belə bir təmas yaşamamış Türkiyə və İsrail arasında bu cür ilk təmasın isti müharibəyə çevriləcəyi fikri real deyil. Onsuz da belə bir riski İsrail hiss edib də, Türkiyənin yerləşəcəyi deyilən bazaları bombaladığı zaman, Türkiyə tərəfi açıq şəkildə bu cür qarşıdurma istəmədiyini göstərərək sakitləşdirici və təminatverici davranmağa xüsusi diqqət yetirmişdir. Türkiyənin NATO üzvü olması səbəbilə İsrail tərəfindən asanlıqla hədəf alınmaması bir yana, Qəzza böhranı üzərindən alovlanan söz müharibəsinin yaratdığı görüntü də çox şişirdilir. Məsələn, tərəflər arasında qarşıdurma potensialının mərkəzi olan Suriyadakı rejim dəyişikliyində hər iki tərəf bu dəyişikliyi asanlaşdıran rol oynamışdır. İsrail bunu İranın bölgədəki təsirini və beləliklə də Əsəd rejiminə dəstək mexanizmlərini zəiflədərək, Türkiyə isə İdlib bölgəsini qoruyaraq və buraya Türkiyədən axın təmin edərək etmişdir. Türkiyə, bu günə qədər Suriya sahəsində bir neçə gərginliyə baxmayaraq nə Rusiya, nə də ABŞ ilə heç bir isti qarşıdurmaya girməmişdir. İsrail də Suriya sahəsindəki bütün hərbi fəallığına baxmayaraq Rusiya ilə qarşıdurmadan qaça bilmişdir. Buna görə də tərəflərin Suriyada digər əsas oyunçularla qarşıdurmadan çəkinmək təcrübəsi və qabiliyyəti yetərlidir. Trampın Netanyahu ilə Ağ Evdə son görüşündə də ortaya çıxdığı kimi, İsrail və Türkiyənin mövqelərini uyğunlaşdırmaq üçün cəhdlər göstəriləcəyi görünür.

-Azərbaycan  Türkiyə ilə İsrail arasındakı gərginliyin azaldılmasında necə bir rol oynaya bilər?

-Azərbaycan Türkiyə ilə olan xüsusi münasibətlərindən əlavə, İsraillə də yaxşı əlaqələrə malik bir ölkədir və bunu 2020-ci ildə Ermənistanla baş verən müharibədə öz xeyrinə istifadə etməyi bacarmışdır. İsrailin Suriyada Türkiyəyə istifadəyə veriləcəyi açıqlanan bazaları bombalamasından yalnız bir neçə gün sonra Bakıda, Türkiyəli və İsrailli rəsmilər bir araya gətirilə bilmişdir. Bunu həm Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, həm də Türkiyəli rəsmilər açıqlamışlar. Əslində, Azərbaycan bu məsələdə Türkiyədəki bəzi çevrələrin tənqidinə tuş gəlmək bahasına belə olsa, olduqca dəyərli bir yanaşma sərgiləyərək İsraillə olan yaxşı münasibətini qardaş ölkə Türkiyənin xeyrinə istifadə etmiş, bu iki ölkə arasındakı gərginliyin azaldılmasında həm vasitəçi rolunu oynamış, həm də bir platforma təqdim etmişdir.  Bu mərhələdə atıla biləcək ən məntiqli addımları artıq atmışdır. Azərbaycan, xarici siyasətdəki əlaqələrinin müxtəlifliyi baxımından Türkiyənin 1990-cı illərdəki əlaqə müxtəlifliyinə bənzər bir görüntü sərgiləyir. Azərbaycanın İsraillə olan yaxşı əlaqələri Türkiyədəki bəzi çevrələrin tənqidinə səbəb olsa da, beləliklə əslində zaman gələndə bu münasibətlərin Türkiyənin də xeyrinə ola biləcəyi anlaşılmışdır. Buradan Türkiyə üçün çıxarılması lazım olan dərslər vardır. Türkiyənin Orta Şərqdəki hər böhranda sürətlə tərəflərdən birinin tərəfində yer alması, xarici siyasətini çox ciddi şəkildə məhdudlaşdırmağa başlamışdır. Türkiyənin birbaşa öz təhlükəsizliyinə aid olmayan xarici siyasət böhranlarında mümkün qədər tərəf tutmaqdan çəkinməsi, onun əlini daha çox rahatlaşdıracaq və bir çox yükdən azad edəcək.

-ABŞ İrana birbaşa və ya İsrail vasitəsilə müharibə elan edə bilərmi?

-"The New York Times" nəşri  bu mövzuda yayımladığı  xəbərdə  Tramp administrasiyasının Netanyahu tərəfindən planlaşdırılmış məhdud bir hücumu pozduğunu açıqladı. Tramp bu iddiaları dolayı yolla qəbul edərkən, İrana hücum edib-etməyəcəyi sualına “tələsmirəm” cavabını verdi. Tramp administrasiyası digər bir çox ölkə ilə etdiyi kimi, İranla da danışıqlara başlamışdır. Hazırda dəqiq olan tək şey budur ki, Tramp İrana qarşı hücum ehtimalını rədd etmədən, bu ölkə üzərində özünə sərf edən şərtlərlə razılaşma əldə etmək üçün mümkün qədər təzyiq göstərməyə çalışır. ABŞ xüsusilə Bayden dövründə, Qəzza böhranı başladığı ilk andan etibarən qarşıdurmanın bölgəyə yayılmaması üçün maksimum həssaslıq göstərmişdir. Tramp administrasiyası, “cəhənnəm qapılarını açmaq” kimi sərt təhdidlərinə baxmayaraq, Yəməndəki Husi qüvvələrini bombalamaq xaricində, hələlik hərbi gücə əsaslanan bir strategiya tətbiq etməmişdir. ABŞ-nin  İrana müharibə elan etməsi və ya onu işğal etməsi üçün Yaxın və Orta Asiyaya dair yeni bir strategiya gündəmə alması lazımdır. “Sonsuz müharibələri bitirmək” vədi ilə seçki kampaniyası aparan Trampın bunun əksinə siyasət izləməsi mümkündür, amma bunun real əsasına dair ortada hər hansı konkret sübut yoxdur. Digər tərəfdən, əgər ABŞ ilə İran arasında razılaşma baş tutmasa, Tramp Netanyahuya istədiyini verə bilər. Buna baxmayaraq, burada söhbət məhdud bir hücumdan gedir. Belə bir hücum üçün İsrail, havada yanacaq doldurulması kimi texniki çatışmazlıqlar səbəbindən ABŞ dəstəyinə ehtiyac duyacaq. Xüsusilə, bu hücum İranın yerin dərinliklərində yerləşən və gizli saxlanılan nüvə obyektlərini İsrail komandosunun hədəf almasını nəzərdə tutursa, bu komandosların qorunması üçün də ABŞ dəstəyi lazım olacaq. İranın hava müdafiə sistemlərinin əhəmiyyətli hissəsi əvvəlki İsrail hücumlarında məhv edilib. Buna görə, əgər İran bu sistemləri tez bir zamanda bərpa edə bilməyibsə və ya onların yerinə yeni sistemlər quraşdırmayıbsa, bu gün bu cür hücum qarşısında əvvəlkindən daha zəif vəziyyətdədir.

Netanyahu isə, İsrail daxilindəki siyasi çətinlikləri genişlənən müharibələrlə aşdığına inandığı üçün İranla qarşıdurmanı açıq şəkildə istəyir, amma məsuliyyətin əsas hissəsini ABŞ-yə yükləmək niyyətindədir. Nəticə olaraq, ABŞ-nin  belə bir hücumdan kənarda qalaraq bütün məsuliyyəti İsrailin üzərinə yıxa biləcəyi bir ssenari, Netanyahu nə qədər istəsə də, real deyil. Bu səbəbdən, daha real ssenari İranla aparılan danışıqların uğursuz olması halında, ABŞ-nin dəstəyi ilə İsrailin həyata keçirəcəyi məhdud bir hücumdur. Amma Tramp administrasiyası bu məsuliyyəti də üzərinə götürməkdən çəkinə bilər. Bölgəmiz üçün ən arzuolunan ssenari, əlbəttə ki, İranla ABŞ arasında razılaşmanın əldə olunmasıdır.

Kənan Novruzov,

Fatimə Məmmədova