Alim: "Bu gün dünya miqyasında türkçülük mühüm cərəyanlardan biri kimi qəbul edilir"
"Bu gün dünya miqyasında türkçülük mühüm cərəyanlardan biri kimi qəbul edilir. Bu vəziyyət təkcə türkçülük ideologiyasının özündən irəli gəlmir, həm də türk dünyasının beynəlxalq geosiyasətdə tutduğu yerlə və Türk Dövlətləri Təşkilatının güclənməsi ilə sıx bağlıdır. Bu amillər türkçülük ideologiyasına marağı daha da artırır".
Bunu tədqiqatçı alim, filosof, professor Rafael Əhmədli Crossmedia.az-a verdiyi geniş müsahibədə deyib
O bildirib ki, türkçülük klassik mənada milli ideologiya olaraq fərdi istəkdən deyil, tarixi zərurətdən yaranıb: "XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində İslam Şərqində, xüsusilə də Türk dünyasında belə bir zərurət meydana çıxmışdı. Bu dövrdə türklərin ən böyük dövləti olan Osmanlı imperiyası çöküş mərhələsinə qədəm qoymuş, Avropa dövlətlərinin təsirinə məruz qalırdı. Eyni zamanda, Azərbaycan türklərinin qurduğu böyük imperiyalar — Səfəvilər və Əfşarlar dövləti artıq tarixə qovuşmuşdu. Azərbaycanın şimalı dövlətsizləşdirilərək Rusiyanın işğal dairəsinə keçirilmiş, cənubda isə Qacarlar dövləti zəifləmişdi. Belə bir şəraitdə türk ziyalıları qarşısında mühüm sual dururdu: mövcud dövləti necə gücləndirmək, ya da dövlət yoxdursa, onu necə qurmaq lazımdır?".
Müsahibimizin sözlərinə görə, məhz bu ideoloji axtarışların nəticəsində türkçülük ideyası formalaşmağa başladı: "Avropadakı İntibah və Maarifçiliyin təsiri ilə demokratik və milli dövlətlərin formalaşması prosesinin getdiyi dövrlərdə, XIX əsrin ortalarından Şərqdə də bu fikir axını ilk dəfə Azərbaycan ziyalıları tərəfindən başlanırdı. Professor Rafael Əhmədli qeyd edir ki, türkçülüyün yayılması və bütün türk xalqlarını əhatə edən böyük bir ideoloji cərəyan halına gəlməsində, şübhəsiz ki, çar Rusiyasında yaşayan bütün türk ziyalılarının payı böyükdür. İsmayıl bəy Qaspıralı ilə başlayan bu cərəyan Azərbaycan, Qazan və Türküstana qədər yayıldı. Rus millətçiliyi və şovinizminə qarşı mübarizədə imperiyadakı türk ziyalıları və mütərəqqi din adamları türkçülüyü mədəni və siyasi-ideoloji doktrina olaraq qəbul etmişdilər. Bu dövrdə Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən bəy Zərdabi, İsmayıl bəy Qaspıralı və Şeyx Cəmaləddin Əfqani kimi mütəfəkkirlərin ideyaları bir-birini tamamlayırdı. Şeyx Cəmaləddin Əfqani Şərqin geridə qalmasının səbəblərini araşdırmaqla yanaşı bildirirdi ki, insanları bir-birinə bağlayan qüvvə iki vacib şeyi tələb edir: din birliyi və dil birliyi. O, dil birliyinin daha davamlı və təsirli olduğunu vurğulamışdı, çünki bir millət yüzillərlə, hətta min illərlə bir dildə danışaraq yaşadığı halda dinini dəyişə bilir. Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən bəy Zərdabi, Şeyx Cəmaləddin Əfqani və digər mütəfəkkirlər milli ideya olaraq mədəni-maarifçi türkçülüyün əsasını qoydular. Bu ideya milli dil əsasında milli kimlik şüurunun və milli özünüdərkin formalaşmasına xidmət edirdi.
R.Əhmədli vurğulayıb ki, Axundzadə dövrünün tələblərinə uyğun olaraq həm hərbçi, həm də dövlət qulluqçusu kimi millətinə misilsiz xidmətlər göstərmişdir: "Çar Rusiyası dövründə o, əsərlərində milli dövlətin atributlarını ustalıqla ifadə etmiş, "parlament", "respublika", "konstitusiya" kimi anlayışları, hətta "millət" terminini Azərbaycan ədəbiyyatına ilk dəfə gətirmişdir. O, bu terminlərin yalnız lüğəvi mənasını deyil, millətin inkişafını və dövlət səviyyəsində yaşamasını təmin edəcək milli dövlətin qurulmasının vacibliyini ziyalılara anlatmağı məqsəd qoymuşdu. Axundzadə sanki milli dövlətin ideya carçısına çevrilmişdi, çünki onun vurğuladığı demokratik dəyərlər, milli dil və milli kimlik məhz milli dövlətin əsasını təşkil edən əlamətlər idi. Bu proses XIX əsrin sonlarında "Əkinçi" qəzetinin nəşrindən sonra daha da sürətləndi. 1880-ci illərdən başlayaraq milli mətbuat, milli dil, milli mənəviyyat və milli kimlik məsələləri inkişaf etdirildi və XX əsrin əvvəlinə qədər bu ideyalar kifayət qədər formalaşdı. Nəticədə, XX əsrdə həmin ideyalar əsasında yetişən Azərbaycan ziyalıları milli dövlət quruculuğunda aparıcı rol oynadılar".
Müsahibənin tam linkini aşağıdakı linkdən oxuya bilərsiniz:
https://crossmedia.az/az/article/27805
Sənan Yusifli
15:58 24.04.2025
Oxunuş sayı: 13974
