Araşdırmaları ilə İslama böyük töhfə vermiş şəxs - Əhməd bəy Ağaoğlu

Bütün istiqamətləri ilə məhsuldar olan Əhməd bəy Ağaoğlu yaradıcılığı özündə bir çox sahəni birləşdirir. İslamşünaslıq, politologiya, jurnalistika, tədqiqatçılıq. Bütün sahələrdə fəaliyyəti ilə dəyərli məlumatlar əldə etmiş, dövrünün seçilən alimlərindən olmuşdur.

Ağaoğlu yaradıcılığında bir istiqamət onun uşaqlıq illərindən ölənə qədər tədqiqat və araşdırma obyekti olub. İslamı bir elm sahəsi kimi qəbul edərək araşdıran Əhməd bəy bu sahədə olduqca zəngin məlumatlar əldə etmişdir.

Əhməd bəy Ağaoğlu 1869-cu ildə Şuşada qatı dindar ailədə dünyaya göz açmışdır. Atası Mirzə Həsən və babası Mirzə İbrahim də öz dövrlərinin sayılıb seçilən insanları olmaqla yanaşı, islama olan yanaşmaları və qatı şiə olmaları ilə də seçiliblər. Qızı Sürəyya Ağaoğlu "Bir ömür belə keçdi" əsərində  qeyd edir ki, Əhməd  atası Mirzə Həsən  və əmisi Mirzə Məhəmməd dövrün seçilən islamşünaslsrından olublar. Ailə mühitinə uyğun olaraq Əhməd bəy uşaqlıqdan ərəb və fars dillərini mənimsəmiş, islam haqqında ilkin təsəvvürləri formalaşmışdı.

Əhməd bəyin Fransanın Sarbonna Universitetində təhsili onun dünyagörüşündə mühüm rol oynamışdır. Xüsusən burada tanış olduğu dünyaca məşhur Şərqşünaslar E.Renan və C.Darmsteter onun fikirlərinə, tədqiqat obyektlərinə təsir etmişdir. Əhməd bəyin ailəsindən gələn şiə məzhəbi daim Əhməd bəyin zənnində ayrı bir din və milli kimlik olmuşdur. Məhz bu məzhəb onun İrana olan tədqiqat marağını da artırmışdır. Parisdəki ilkin araşdırmaları Şərqin qədim sivilizasiyası və dinləri, İranın islamdan əvvəlki tarixi və inancları olmuşdur. Yaradıcılığının bu dövründə Əhməd bəy Şərqdə ən yaradıcı millət kimi iranlıları görür, gələcək islam intibahının aparıcı qüvvəsinin İran olacağına inanırdı. İran mədəniyyətinin inkişaf potensialını üstün tutaraq qeyd edirdi ki:

"Əgər tale islamın tərəfində olacaqsa, müsəlmanlar da yenidən dirçələcəksə, işığın gəldiyi yer - islam dininin olduğu yer yəni şiə dünyası olacaqdır."

1892-ci ildə Əhməd bəy Londonda "Şərqşünasların Beynəlxalq Konqresi"ndə "Şiə məzhəbinin mənbələri" mövzusunu məruzə etmişdir. İran şahı bu araşdırmasına görə Əhməd bəyə firuzə qaşlı üzük hədiyyə etmişdi. Bu araşdırma və fəaliyyətlər Ağaoğlunu daha artıq din haqqında araşdırmağa və düşünməyə sövq etdi.

Sonrakı fəaliyyətində islamla bağlı "Panislamizm, onun səciyyəsi və əlamətləri" (1900), "İslamın mənşəyi, onun xristianlığa və yəhudiliyə təsiri" (1903), "İslam, Axund və Hatifülqeyb"(1904),  "Ricəti-islam" (1909) kimi əsərləri qələmə almışdır. Bu yazılarında Əhməd bəy qatı müsəlman olmasına baxmayaraq, islam dinini obyektiv şəkildə araşdırmış, tək yerli və ərəb mənbələri deyil, Avropa mənbələrini də araşdırmış, dəyərli və zəngin bir irs ortaya qoymuşdur. İslam dinini sistemli şəkildə araşdıran Əhməd bəy dövrün savadsız axund və mollalarının hədəfinə çevrilmişdi. Hətta buna görə o, bir ay evdən çıxa bilməmiş və polis tərəfindən mühafizə edilmişdi. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin məsələyə qarışması Əhməd bəyi daha böyük fəlakətlərdən qorumuşdu.

Əhməd bəyin islam yönündə araşdırmalarının məğzi və məqsədi islamı düzgün şəkildə izah etməkdən ibarət idi. Dövrün mollalarının dediyi savadsız və uydurulmuş ayə, surələr xalq arasında tez yayılır və qəbul edilirdi. O, buna görə xalqı oyatmağa, islamda qoyulan bir çox qadağanın əslində savadsız molla uydurması olduğuna inandırmağa çalışırdı.

Xüsusən XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan və ətraf ərazilərdə qadına olan sərt münasibət və qadağalar islamla əlaqələndirilirdi. Əhməd bəy 1901-ci ildə qələmə aldığı "İslama görə və islamiyyətdə qadın" əsəri ilə qadının islamda rolunu, qadına islam tərəfindən verilən dəyəri fakt və arqumentlərlə sübut etmişdir. Ağaoğlu qeyd edir ki:

"Hər şeydən əvvəl onu qeyd etməliyik ki, uzaq keçmişlərə dönüb baxmadan, əvvəlcə ərəblərin Məhəmməddən əvvəl həyat şəraitini öyrənmədən, həmin dövrdə həm ərəblər, həm də ətraf xalqlar arasında qadının vəziyyəti ilə tanış olmadan islamın qadına münasibətindən danışmaq olmaz. Qadın məsələsinin inkişafında islamın rolu barədə, Məhəmmədin ümumiyyətlə qadın üçün, xüsusən ərəb qadınları üçün nələr etmiş olması barədə ancaq bu cür yeganə doğru və səmərəli yolla mühakimə yürütmək olar."

Əhməd bəy bu əsərində Məhəmməd peyğəmbərdən əvvəl qadınların hüquqsuz vəziyyətdə olmasından, kölə kimi satılmasından  və  Məhəmməd peyğəmbərdən sonra qadınlara verilən dəyər və qadınların əldə etdiyi imtiyazlardan danışmışdır. O qeyd edir ki:

"Məhəmməd qadına elə geniş hüquqlar vermişdir ki, bəzi müasir qanunvericilər, məsələn fransız qanunvericiləri bunları fikirlərinə belə gətirə bilməzlər. İslam şəriətinə görə qızlar atalarının da analarının da varisləridir. Onları sata bilməzlər. Həddi-büluğa çatandan sonra isə qızlar valideynlərinin razılığı olmasa belə istədikləri adama ərə gedə bilərlər. Qızlar tam vətəndaş hüququndan istifadə edərək hər bir qanuni işlə məşğul ola bilərlər."

Bu cür imtiyazlar hələ VII əsrdə müəyyən edilib, lakin XX əsr Azərbaycan mühitində bu imtiyazlardan danışmaq belə günah idi. Hansısa qadın nə vəzifə tuta bilərdi, nə öz hüquqlarını dilə gətirə bilərdi. Əksinə, bu onlar üçün böyük günah sayılardı. Elə buna görə də Əhməd bəy top atəşinə tutulurdu.

İslam araşdırmasında yalnız Quran və Şərq mənbələri ilə kifayətlənməyən Ağaoğlu, oxuyub formalaşdığı Qərb ədəbiyyatına da müraciət etmişdir. Dantenin "İlahi komediya" əsərini tənqid edərək çəkərək yazırdı:

"Məhəmmədi qədim mütəfəkkirlərlə yan-yana məhşərin bir küncünə yerləşdirməyə cəsarət etdiyi üçün az qala tonqalda yandırılacaqdı. Ona görə də o, Məhəmmədi cəhənnəmin başqa bir yerinə, ədavət salanların arasına köçürməyə məcbur olmuşdur".

Əhməd bəy Ağaoğlunun "İslam, Axund və Hatifülqeyb" əsərində İslam savadsız Axundla mübahisə edərək onu islamdan xəbəri olmadan xalqa saxta məlumatlar verməklə ittiham edir. Axund isə dövrün molla və axundlarının portretidir. Əsərdə dövrün mollalarının rəvayətə əsaslanaraq xalqı aldatdıqları ifşa edilir.

Bu əsərdə müəyyən sufi ünsürlərinə də rast gəlinir. Əsərdə İslamın dilindən qeyd edilir:

"Ruhi-islam ibarətdir insaniyyətdən. Odur ki, məni gətirən peyğəmbərin adlarından Əşrəf və Əzəmi insani-kamildir".

Axundla İslam arasında keçən dialoqlarda da bu ifadələrə rast gəlinir:

"AXUND: Şəriət zahirə hökm edər. Bizim batin və qəlb ilə işimiz yoxdur.

İSLAM: Odur ki, ruhi-islamdan xəbəriniz yoxdur. Allah-təala qəlbi-islamı özü üçün beyti əkbər qərar qoyub, əmavir və nəvahiyyə əməl etmək, yeni qəlbi şöleyi-hidayət ilə işıqlandırmaq. Bir ibadətdir ki, onda qəlbi-insan yumşalmaya, mülayim olmaya, insanı pis işlərdən uzaq etməyə - ona itaət və ibadət deyilməz, ona riyakarlıq və zahirpərəstlik deyərlər ".

 "Ruhi-islam" və "İnsani-kamil" ifadələri, şiə məzhəbinin təriqətlərindən olan sufi təriqəti ilə birbaşa əlaqəlidir. Belə ki, "Ruhi-islam ibarətdir insaniyyətdən". Burada deyilir ki, ruhi-islam, yəni İslamın mənəvi tərəfi, insaniyyətə əsaslanır. Yəni insanın daxili mənəviyyatı, əxlaqı, mərhəməti və digər insani keyfiyyətləri onun Allaha yaxınlığını müəyyən edir. Bu fikir Qurani-Kərimdəki "Biz insanı ən gözəl biçimdə yaratdıq" ayəsi ilə də uyğunluq təşkil edir.

Böyük sufi alimi Əl-Qəzali "insan-i kamil" anlayışını bir model kimi qəbul edir və onu Peyğəmbər Məhəmməd şəxsiyyətində təcəssüm etdiyini bildirir.

"Odur ki, məni gətirən peyğəmbərin adlarından Əşrəf və Əzəmi insani-kamildir".

Burada da Peyğəmbərlərin adlarının mənasına diqqət yetirmək lazımdır: "Əşrəf" (ən şərəfli, ən yüksək) və "Əzəm" (ən əzəmətli) adları Peyğəmbər Məhəmmədin İslamda insaniyyətin və mənəviyyatın zirvəsini təmsil etdiyini ifadə edir. Peyğəmbər həm zahiri(şəriət) qaydaları həm da daxili (təriqət) mənəviyyatı ilə insanlara örnəkdir.

İnsani-kamil anlayışı: Peyğəmbər Məhəmməd sufizmə görə "insan-i kamil" anlayışının ən ali nümunəsidir. O, Allahın təcəllisi olan bütün müsbət insani keyfiyyətləri özündə cəmləşdirib. "Məni gətirən" ifadəsi isə insanın mənəvi tərəfinin formalaşmasında Peyğəmbərin örnək olduğunu vurğulayır.

Bütün bunlar əsərdə sufi ünsürlərinə yer verildiyinə sübutdur lakin Əhməd bəyin dini görüşünün hansısa təriqətə bağlı olduğunu deməyə əsas vermir.

Əhməd bəy Ağaoğlu qatı müsəlman olmasına baxmayaraq, islam dini haqqında olan məqalələrində islamı digər dinlərlə müqayisə etmir və üstün tutmur. Əksinə, dinlərin bərabərliyini və insanların qardaşlığını vurğulayır və islamın da bunu tələb etdiyini bildirir.

1894-1904-cü illər arasında Ağaoğlu İran milli kimliyindən uzaqlaşmağa başladı. İrandakı mühit, demokratiya və azadlıq uğrunda qalxan üsyanların amansızlıqla yatırılması Ağaoğlunun İrana olan ümidlərini puça çıxarmışdı. Yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində Ağaoğlu islam dinində türklərin rolundan və islamın gələcək nüfuzunun türklərin əlində olduğundan danışmışdır.

Əhməd bəy Ağaoğlu "Müsəlman xalqların vəziyyəti və tarixə retrospektiv baxış" məqaləsində yazır:

"Tam əminliklə demək mümkündür ki, türk-tatarlar olmasa, islam da indiki halında mövcudluğunu qoruya bilməzdi. Yəni başdan-başa çökməyə, məhvə və unudulmağa doğru gedən təlimlərdən birinə çevrilmiş olardı. Əgər islam səlib yürüşlərinə duruş gətirmişdirsə, əgər o, qüvvətli dini təbliğatla müşayiət olunan geniş müstəmləkə dövründə birdəfəlik yoxa çıxmamışdırsa, bütün bunlar yenə də məhz türk-tatarların sayəsində olmuşdur."

Əhməd bəyin düşüncələrinə təsir edən görkəmli alimlərdən biri də 19-cu əsrin böyük mütəfəkkir və siyasətçilərindən Cəmaləddin Əfqani olmuşdur.

Məlumdur ki, C.Əfqani, islam dinini sonrakı əlavələrdən təmizləməklə, onun "ilkin-saflığını" bərpa etməyə çağırırdı. Eyni zamanda, o, yalnız islamın praktiki və nəzəri problemlərini həll etməli olan sırf dini islahat tərəfdarı kimi çıxış etmirdi. Əfqani müsəlman Şərqini bürümüş dərin iqtisadi-siyasi və mənəvi böhrandan çıxış yolları axtarışında idi. Bu səbəbdən, Əhməd bəy Ağaoğlunun C.Əfqaniyə böyük saygıyla yanaşması başadüşülən idi.

XX əsrin böyük fikir insanlarından olan Əhməd bəyin dini sahədə olan geniş fəaliyyəti öz dövrü üçün atılmış ən böyük addımlardan hesab edilə bilər. XX əsr Azərbaycanda islamı elmi nəzəriyyə kimi təqdim etmək, qadınların rolunu təqdim etmək olduqca böyük cəsarət və məsuliyyət tələb edirdi. 

Ayhan Ağarzayev