Ortaq türk əlifbası bizə nə vəd edir? - EKSPERT RƏYİ

Yeni ortaq türk əlifbasının türk dövlətləri üçün strateji əhəmiyyəti böyükdür. Ortaq əlifba türk xalqlarını daha sıx mədəni əlaqələrlə bağlayacaq, Türk dövlətləri arasında tədricən dil və yazı birliyini təmin edəcək, ədəbiyyat, elm və mədəniyyət sahələrində əməkdaşlıq genişlənəcək, tələbə, müəllim və mütəxəssislərin hərəkətliliyi asanlaşacaq, məlumat və informasiya mübadiləsi sürətlənəcəkdir.

Ortaq əlifba iqtisadi, hərbi və siyasi əməkdaşlığın inkişafına təkan verəcəkdir. O, türk xalqlarının milli-mədəni identikliyinin qorunmasına xidmət edəcək, türk dillərinin inkişafı və gələcək nəsillərə ötürülməsini təmin edəcək, onların inteqrasiyasına, mədəni və siyasi əlaqələrinin güclənməsinə töhfə verəcəkdir.

Tarixdən buna misal olaraq Orxon-Yenisey əlifbasını göstərə bilərik. Bu əlifba 6-8-ci əsrlərdə Orta Asiya türk dövlətlərində geniş yayılmış və türk xalqlarının mədəni-siyasi birləşməsinə xidmət etmişdir. O, bir çox tayfalar üçün ortaq olan türk dilini yazmaq üçün istifadə edilmiş, müxtəlif türk xalqları arasında ortaq kimliyin və mədəniyyətin formalaşmasına təkan vermişdir. 

Kül-teginin şərəfinə yazılmış məşhur yazı kimi Orxon-Yenisey yazıları təkcə mədəni deyil, həm də siyasi əhəmiyyətə malik idi. Onlardan Türk xaqanlığının hökmdarlarının əməllərini əbədiləşdirmək və qanuniliyini möhkəmləndirmək üçün istifadə olunurdu. Mətnlərdə xaqanların xidmətləri, onların hərbi nailiyyətləri və təbəələrinə qayğısı vurğulanırdı ki, bu da hakimiyyətin güclənməsinə və bir-birindən ayrı tayfaların siyasi birləşməsinə xidmət edirdi. Bir çox türklərin köçəri olaraq qalmasına baxmayaraq, əlifbadakı yazılar və mətnlər ortaq dini ideyaların və siyasi anlayışların möhkəmlənməsinə və yayılmasına kömək etdi. Bu, geniş ərazilərə və etnik müxtəlifliyə baxmayaraq, xaqanlığın birliyini gücləndirdi.

Bu günlərdə qəbul edilmiş ortaq əlifbası türk dövlətlərinin rəqəmsal məzmunun və xidmətlərin qarşılıqlı əlaqəsini asanlaşdıracaq. Bu, məlumat və xidmətlərin daha səmərəli paylaşılmasına, elektron ticarətin inkişafına və türk dövlətləri arasında rəqəmsal əməkdaşlığın güclənməsinə kömək edəcəkdir.

Ortaq əlifba türk dövlətlərinin təhsil və elmi əməkdaşlığını asanlaşdıracaq. Məsələn, elektron kitabxanalar, onlayn kurslar və birgə tədqiqat layihələri daha asanlıqla həyata keçirilə bilər. O, türk dövlətlərinin mədəni mübadiləsini, ədəbiyyat, incəsənət və mədəniyyət sahəsində əməkdaşlığını dəstəkləyəcək. Bu, türk xalqları arasında mədəni yaxınlaşmaya və qarşılıqlı anlaşmanın artmasına kömək edəcəkdir.

Ortaq əlifba türk dövlətlərinin vətəndaşları arasında sosial media və informasiya mübadiləsini asanlaşdıracaq. Bu, türk xalqlarının bir-biri ilə daha yaxından tanış olmasına və əlaqələrin möhkəmlənməsinə şərait yaradacaq.

Beləliklə, ortaq türk əlifbasının qəbul edilməsi türk dövlətlərinin rəqəmsal, təhsil, mədəni və sosial əlaqələrinin güclənməsinə töhfə verə bilər.

Ortaq əlifba türk dövlətlərinin ortaq bir dilə gəlməsinə də yardım edəcəkdir. Bu proses uzun olsa da, güclü siyasi iradə və qarşılıqlı maraqlar əsasında tədricən inkişaf etdirilə bilər.

Türk dünyasında ümumi ünsiyyət dilinin Türkiyə türkcəsi olması məsələsi daha real görünür. Türkiyə türkcəsi türk dünyasında ən çox danışılan dildir (43%). Türk dünyasında ən çox danışılan ikinci və üçüncü dillər azərbaycan (15%) və özbək dilləridir (14%). Türkiyə türkcəsi ümumi türkcənin əsas nümayəndəsi kimi beynəlxalq ədəbiyyatda ən çox tədqiq olunması və dünya dillərinin əksəriyyətinin tərcümə lüğətlərinə və qrammatikasına malik olması, onu nəzəri və praktiki cəhətdən nümunə kimi götürməyi zəruri edir.

Bu 20 illik dövr ərzində Türkiyə türkcəsinin postsovet məkanında getdikcə daha çox danışıldığı müşahidə olunur. Türkiyədə türkcənin ünsiyyət dili olaraq seçilməsi türklər arasında 20 illik inteqrasiya prosesinin təbii axını və zərurəti kimi ortaya çıxdı. İndi məsələ ortaq ünsiyyət dili kimi seçilmiş dilin fəaliyyət mühitlərini müəyyən etmək, onu həm elmi, həm də praktiki cəhətdən inkişaf etdirmək və gücləndirmək yollarını axtarmaq lazımdır.

Bu qədər böyük coğrafiyaya və bu qədər böyük əhaliyə malik bir cəmiyyətin daxildən və eyni kökdən olan bir dilin daxili ünsiyyət və xarici təmsilçiliyə imkan verməsindən daha təbii bir şey ola bilməz. Türk dünyası ilə əlaqələrin get-gedə artacağı nə qədər dəqiqdirsə, ortaq bir ünsiyyət vasitəsinə ehtiyac da bir o qədər dəqiqləşir. İngilis dilinin yanında Türkiyə türkcəsini öyrənmə meylinin artması, bölgədə rus dilinə rəqabəti gücləndirir. Türkcənin öyrənilməsi Türkiyənin beynəlxalq aləmdəki nüfuzunu, siyasi, iqtisadi və hərbi gücünü artırır.

Ədəbi və elmi kitabların tərcüməsi, birgə jurnalların nəşri də vacibdir. Çünki bir çox dillərin damarı olmağa namizəd olan bir dilin kapilyarlarını başqa dillər əmələ gətirir və onu daim qidalandırır. Türk dünyasında yox olmaq ərəfəsində olan çoxlu dillər var. Ümumi ünsiyyət dili bu dillərə çox kömək edəcəkdir. Türk dili ilə milli dillər arasında müxtəlif məqsədlər üçün lüğətlərin hazırlanması, bu dillərin lüğət tərkibinin tam açılmasına və funksional strukturunun genişlənməsinə səbəb olacaqdır. Türkiyə universitetləri arasında bakalavr tələbələrinin mübadiləsi, magistr və doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsi və prinsiplərdə bərabərliyin həlli, ortaq kurs proqramlarının həyata keçirilməsi də bir çox maneələri aradan qaldıracaqdır.

Türkiyə türkçəsi türk dünyasında ümumi dil kimi qəbul edilməsi, digər türk dillərinin ortadan qalxması demək deyildir. Bu proseslər paralel şəkildə davam edəcəkdir. Bu paralellik, uzun bir tarixi inkişaf nəticəsində türk dillərinin bir-biri ilə kəsişməsini və ortaq dilin formalaşmasını təmin edəcəkdir. Ortaq dilin formalaşması onilliklərlə vaxt aparacaqdır. Türk dünyasında Türkiyə türkcəsinin ümumi danışıq dili kimi qəbul edilməsi, azərbaycan dilinin də genişlənməsinə səbəb olacaqdır. Çünki hər iki türkçə oğuz qrupuna daxildir və onlar türk dilləri içində bir-birinə ən yaxın olan dillərdir. Ümumi türk dilinin yayılması üçün, türk dövlətlərinin orta məktəblərində ingilis dili ilə yanaşı türk dilinin geniş tədrisinə və bu dilin imtahanlara salınmasına ehtiyac vardır.

Türk dövlətləri arasında ortaq danışıq dili seçilməsi çox mühüm və strateji əhəmiyyət daşıyan bir məsələdir. Bu barədə ətraflı fikirləşmək və müzakirə etmək lazımdır. Azərbaycan türkcəsi və Türkiyə türkcəsi ən çox üstünlüklərə malik türk dilləri ola bilər. Hər iki dil geniş yayılmış, zəngin lüğət tərkibinə və ümumi qrammatik quruluşa malikdir. Azərbaycan türkcəsi Azərbaycan, İran və Qafqaz türklərinin, Türkiyə türkcəsi isə Türkiyə, Şimali Kipr və Balkanlardakı türklərin ünsiyyət dilidir. Bu baxımdan hər iki dil geniş coğrafi ərazidə istifadə olunur. Digər türk dövlətlərinin də (Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Özbəkistan) dilləri nəzərə alınmalıdır. Onların da ortaq dil seçilməsi üçün müzakirələr aparılmalıdır. Ortaq türk dilinin seçilməsi, türk dövlətləri arasında siyasi, iqtisadi və mədəni inteqrasiyanın güclənməsinə böyük töhfə verə bilər.

Azərbaycan, şimali Qafqaz və İranda yaşayan türk xalqlarını ortaq əlifba və ortaq dildə bir araya gətirməsi üçün regiondakı türk xalqları ilə dialoqu və əməkdaşlığı gücləndirməli, ortaq məqsədlər və maraqlar üzərində danışıqlar aparmalı, ortaq türk dilinin yaradılması üçün regional platformalar təşkil etməli, bu platformalarda dil ekspertləri, alimləri və ictimai nümayəndələri bir araya gətirməlidir. Azərbaycan bu addımları atarsa, Şimali Qafqaz və İranda yaşayan türk xalqlarını ortaq əlifba və ortaq dildə bir araya gətirə bilər. Bu da türk dünyasının inteqrasiyasına və mədəni-siyasi əməkdaşlığına töhfə verə bilər.

Azərbaycan dilinin regionda ümumtürk dili kimi tətbiqi üçün, zəruri qanuni-hüquqi baza yaradılmalı, dövlət proqramları hazırlanmalıdır. Azərbaycan dilinin türk dünyasında öyrənilməsi və yayılması üçün təhsil, mədəniyyət, informasiya və digər sahələrdə tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bu kimi kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi Azərbaycan dilinin türk dünyasında ortaq dil statusuna çatmasına xidmət edə bilər.

Bu məsələlərdə qonşu ölkələrin - İran, Çin və Rusiyanın maraqlarının və narahatlıqlarının nəzərə alınması vacibdir. Bu ölkələrlə konstruktiv dialoqun qurulması lazımdır. Çünki bu məsələlər bir anda həll oluna bilməz, bunun üçün uzunmüddətli və ardıcıl siyasət tələb olunur. Bu məsələlərdə, türk xalqlarının milli maraqlarının və mədəni-tarixi xüsusiyyətlərinin qorunması nəzərə alınmalıdır.

Ortaq əlifba və dilin tətbiqi üçün hüquqi-normativ bazanın hazırlanması, onun təhsil, elm, mədəniyyət, media və digər sahələrdə tətbiqi üçün dövlət proqramlarının işlənib hazırlanması, türk dövlətlərinin rəqəmsal inteqrasiyası, e-hökumət, e-ticarət və s. sahələrdə ortaq əlifba və dilin tətbiqi vacibdir. Bu addımlar türk dövlətləri arasında inteqrasiyanı gücləndirib, qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığa töhfə verə bilər.

Avrasiya bölgəsində öz müstəqil varlığını təsdiq etmək üçün, əlifba və dil ilə reallaşan mədəni müstəqillik və onun təməlində dayanan milli şüur vacib şərtdir.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru