Beynəlxalq münasibətlərdə uğursuz dövlət anlamı

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev “Rossiya Seqodnya” Beynəlxalq İnformasiya Agentliyinin Baş direktoru Dmitri Kiselyova müsahibəsi zamanı Makronun prezidentliyi altında Fransanın getdikcə uğursuz dövlətə çevrilməsi barədə xəbərdarlıq edib: “Hazırda Makron rejimi mahiyyət etibarilə Fransanı uğursuz dövlətə çevirir. Baxın, bir neçə misal çəkəcəyəm: Afrikada, Sahel regionunda iflas. Onlara “Əlvida!” dedilər. Niger, Burkino-Faso, Mali. Növbədə Çaddır, bu ölkə artıq onlardan çıxmağı tələb edir. Seneqal - burada prezident dəyişdi və milli ruha malik insan gəldi. Bu, hələ başlanğıcdır. Livanda uğursuzluq, Azərbaycanda tam iflas, Gürcüstanda iflas. Diqqət yetirin, daxili siyasətdə nələr baş verir? Hərc-mərclik! Yeni Baş nazir təyin olunur. Onun əri və ya arvadı, bilmirəm, onlarda bunların hansıdır, xarici işlər naziri təyin edilir. Avropa Parlamentinə seçkilərdə uğursuzluqdan sonra onları “günah keçisi” edirlər. Naftalindən çıxarılmış Barnye təyin olunur və onu da qurban verirlər. İndi yenə kimisə tapırlar. Olmazmı ki, elə özündən başlasın? Əvvəllər sovet dövründə deyildiyi kimi, “özünütənqiddən başlamaq lazımdır”. Baxın, “Moody`s” Fransanın reytinqini aydan-aya aşağı salır. Artıq “Triple-A”ya çatıb, orada kiçik “A” mövcuddur. Çox kiçik, güclə görünən.”

İlham Əliyevin bu açıqlaması beynəlxalq münasibətlərdə son zamanlar daha çox istifadə olunan “Uğursuz dövlət” məfhumu barədə mülahizələr yürütmək zərurətini ortaya qoyur. Bu terminin kəsb etdiyi məna kontekstində Fransanın bu günkü vəziyyətini təhlil etdikdə, həqiqətən Makronun fransız xalqı üçün necə də uğursuz president olduğunun bir daha şahidi olursan. Uğursuz prezidentin hakimiyyəti dövlətin də uğrsuz olması ilə nəticələnməlidir. İkinci yol yoxdur.

Beynəlxalq münasibətlərdə uğursuz dövlət dedikdə, əsas dövlət xidmətləri göstərə, asayişi təmin edə, vətəndaşlarının hüquqlarını qoruya bilməyən zəif və ya səmərəsiz hökumətə malik olan ölkələr nəzərdə tutulur. Uğursuz dövlət çox vaxt daxili münaqişələrə, səriştəsiz dövlət rəhbərinə malik olan əlkələr hesab olunur. Bu dövlətlər  geniş yayılmış korrupsiya və legitimliyin olmaması ilə mübarizə aparır. Amma əslində bu mübarizə düzgün aparılmadığından  qeyri-sabitliyə və humanitar böhranlara, siyasi xaosa  gətirib çıxarır. Dövlətin düzgün fəaliyyət göstərməməsi həm ölkənin özü, beynəlxalq ictimaiyyət və həm də tərkibində olduğu koalisiyada yer tutan dövlətlər  üçün ağır iqtisadi, siyasi və sosial nəticələrlə gətirib çıxarır.

Uğursuz dövlətin əsas xüsusiyyətləri hansılardır:

  1. Ərazi üzərində nəzarətin itirilməsi: Uğursuz dövlət artıq öz ərazisinə tam nəzarət edə bilmir. Ölkə daxilində və nəzarəti altında olan koloniyalarda müəyyən kiçik ölkələr,bölgələr və ya ərazilər qeyri-dövlət aktorları (məsələn, üsyançı qruplar, sərkərdələr və ya narazı kütlələr) tərəfindən idarə olunur ki, bu da sonda ölkənin parçalanması, koloniyaların müstəqillik əldə etməsi və dövlətin nüfuzdan düşməsinə  gətirib çıxarır.

  2. Zəif və ya korrupsiyaya uğramış hökumət: Ətalət vəziyyətində olan hökumət adətən səmərəsiz çalışır, korrupsionerdir və nizam-intizamı qorumaq, səhiyyə, təhsil və infrastruktur kimi mühüm xidmətləri təmin etmək iqtidarında deyil. Dövlət qurumları mövcud olsa da, onların fəaliyyəti qənaətbəxş hesab olunmur və xalq bu qurumların fəaliyyətindən narazıdır.

  3. Təhlükəsizliyin təmin edilməsində nöqsanlar: Uğursuz dövlətin əlamətlərindən biri hökumətin təhlükəsizliyi təmin edə bilməməsi və ya öz vətəndaşlarını zorakılıqdan, cinayətkar fəaliyyətdən və terrorizmdən qoruya bilməməsidir. Bu təhlükəsizlik çatışmazlığı silahlı qruplaşmaların, mütəşəkkil cinayətkarlığın və ya silahlı üsyanların artması ilə nəticələnə bilər.

  4. Siyasi qeyri-sabitlik və legitimliyin olmaması: Uğursuz dövlət tez-tez çevrilişlər, hakimiyyət mübarizələri və ya mübahisəli seçkilər də daxil olmaqla siyasi qarışıqlıqlarla üzləşir. Tez-tez dəyişən hökumətlər meydana çıxır. Hökumətin əhalinin gözündə heç bir legitimliyi olmaya bilər və dövlət institutlarına qarşı geniş yayılmış inamsızlıq və ya narazılıq ortaya çıxar.

  5. İnsan haqqlarının pozulmaları: Uğursuz dövlətdə işgəncə, məhkəmədənkənar qətllər və söz azadlığının, insan hüquqlarının pozulması çox vaxt geniş yayılır. Funksional hüquq sisteminin olmaması o deməkdir ki, sui-istifadələr cəzasız qalır və insanlar ədalətə müraciət etmədən əziyyət çəkə bilərlər.

  6. Şiddətli iqtisadi tənəzzül: Uğursuz dövlətlər adətən yüksək səviyyədə yoxsulluq, işsizlik, inflyasiya və əsas infrastrukturun olmaması da daxil olmaqla əhəmiyyətli iqtisadi problemlərlə üzləşirlər. Bu iqtisadi problemlər daxili münaqişələr, yanlış idarəçilik və beynəlxalq sanksiyalarla daha da ağırlaşa bilər.

  7. Humanitar böhranlar: Dövlətin öz vətəndaşlarını təmin etməməsi səbəbindən uğursuz dövlətlər tez-tez yoxsulluq, aclıq, xəstəlik və köçkünlüklə üzləşirlər. Bu, insanların təhlükəsizlik və daha yaxşı yaşayış şəraiti axtarmaq üçün ölkədən qaçması nəticədə kütləvi qaçqın hərəkətlərinə səbəb ola bilər.

Dövlətin uğursuz olmasına gətirib çıxaran səbəblər:

  1. Dövlətin başında duran şəxsin vəzifəsinin öhdəsindən gələ bilməməsi: Prezident və ya Baş Nazir ona etibar olunan dövləti qəbul olunmuş qaydalarla deyil, öz istəyinə uyğun idarə edir, ənənvi münasibətlər və qaydalara məhəl qoymur və öz şəxsi ambisiyalarını yerinə yetirməyə cəhd edir.

  2. Dövlətin keçmiş nüfuzun gölgəsində qalmaq istəməsi cəhdi: Dövlətlər beynəlxalq münasibətlərdə keçmişdə oynadıqları rola uyğun hərəkət etməyə çalışır, beynəlxalq münasibətlərin digər aktorları ilə yeni münasibətlər sisteminə girmək istəmirlər. Yeni reallıqları qəbul etmək onlar üçün çətin olur.

  3. Bir ölkə ilə münasibətlərin qurbanına çevrilmək: Uğursuz  dövlətlər çox zaman  digər ölkələrlə əlaqələrini daha  yaxın hesab etdikləri  ölkə ilə münasibətləri üzərindən qururlar. Bu da digər dövlətlərin maraqlarını nəzərə almamaqla nəticələnir. Sonda digər dövlətlər həmin uğursuz dövləti baykot edirlər.

  4. Koalisiya daxilində hegemonluğa can atmaq: Uğursuz  dövlətlər digər dövlətlərlə birlikdə koalisiya, ittifaq, birlik daxilində daha çox nəzərə çarpmaq üçün canfəşanlıq edir ki, bu da digər dövlətlərin narazı qalmasına səbəb olur.

  5. Daxili münaqişələr və vətəndaş müharibəsi: Vətəndaş müharibələri, etnik və ya dini qarşıdurmalar və ya üsyanlar kimi uzun sürən daxili münaqişələr dövlət institutlarını zəiflədə və idarəetmənin dağılmasına səbəb ola bilər.

  6. Yanlış idarəçilik: Hökumətin bütün səviyyələrində yanlış idarəetmə dövlətin imkanlarını sarsıda və vətəndaşları əsas xidmətlərdən və resurslardan məhrum edə bilər. Dövlət vəsaitlərinin düzgün idarə olunmaması, iqtisadi məsələlərin həll olunmaması, ictimai ehtiyacların nəzərə alınmaması uğursuz dövlətlərin ümumi xüsusiyyətləridir.

  7. Müstəmləkə mirası: Bəzi hallarda müstəmləkəçilik irsinə malik olan  ölkələr zəif institutlar, özbaşına çəkilmiş sərhədlər, etnik və ya dini qruplar arasında parçalanma təhlükəsi ilə üz-üzə qalır. Bu amillər ölkə daxilində qeyri-sabitliyə səbəb olur və idarəetmə strukturlarının inkişafına mane olur.

  8. Xarici müdaxilə: Bəzi hallarda xarici müdaxilə – istər hərbi müdaxilə, istər iqtisadi sanksiyalar, istərsə də xaricdən dəstəklənən çevrilişlər – mövcud hökumətlərin sabitliyini pozur,  daxili münaqişələri və qarşıdurmanı  şiddətləndirir. 

  9. Zəif qurumlar: Uğursuz dövlətlər adətən güclü siyasi, hüquqi və sosial institutlardan məhrumdurlar. Münaqişələrə vasitəçilik etmək, hüquqları qorumaq və iqtisadi inkişafı təşviq etmək üçün güclü institutlar olmadan dövlətlər səmərəli fəaliyyət göstərmək üçün mübarizə aparır.

Uğursuz Dövlətlərə nümunələr:

• Somali: Somali tez-tez uğursuz dövlətin klassik nümunəsi kimi qeydlərə keçib. 1991-ci ildə mərkəzi hökumətinin süqutundan sonra Somali vətəndaş müharibəsinə sürükləndi və regional hərbi rəhbərlər, ekstremist qruplar və silahlılar nəzarət uğrunda mübarizə aparırlar. Yenidənqurma səyləri olsa da, Somali terrorizm (məsələn, Əl-Şəbab), aclıq və qanunsuzluq kimi problemlərlə üzləşməkdə  davam edir.

• Cənubi Sudan: 2011-ci ildə Sudandan müstəqillik qazandıqdan sonra Cənubi Sudan onun infrastrukturunu və iqtisadiyyatını məhv edən vətəndaş müharibəsinə girişib. Hökumət və müxalifət qüvvələri ölkədə nəzarəti ələ keçirmək üçün mübarizə aparıb və bu, kütləvi köçkünliyə, aclığa və insan haqlarının pozulmasına gətirib çıxarıb.

• Suriya: 2011-ci ildə başlayan Suriya vətəndaş müharibəsi geniş dağıntılara səbəb olub, prezident Bəşər Əsəd hökuməti ölkənin bəzi hissələrinə nəzarəti müxtəlif üsyançı qruplaşmalara, ekstremist qruplara (məsələn, İŞİD) və xarici güclərə itirib. Münaqişə dövlət institutlarının dağılmasına və geniş humanitar işgəncələrə  səbəb olub.

• Mərkəzi Afrika Respublikası: 2000-ci illərin əvvəllərindən etibarən Mərkəzi Afrika Respublikası silahlı münaqişələr, çevrilişlər və etnik zorakılıqlarla üzləşib . Hökumət ölkənin böyük hissələrinə nəzarəti itirib  ki,  bu da  uğursuz dövlət ssenarisinə gətirib çıxarıb.

Uğursuz dövlətin mövcudluğundan doğan nəticələr:

  1. Humanitar böhran: Dövlətin uğursuzluğu tez-tez insanların geniş şəkildə yerdəyişməsi, ərzaq çatışmazlığı, səhiyyə xidmətinin olmaması və qeyri-adekvat yaşayış şəraiti ilə humanitar çağırışlara səbəb olur.

  2. Regional qeyri-sabitlik: Uğursuz dövlətlər üsyançı qruplara, terrorçulara və ya hərbi rəhbərlərə güc qazanmağa və xaosun qonşu dövlətlərə sıçramasına a imkan verməklə regional qeyri-sabitliyə töhfə verə bilər. Bir ölkədə stabilliyin  pozulması bütün region öz ağuşuna ala bilər. 

  3. Terrorizm və ekstremizm: Uğursuz dövlətlərdə zəif və ya ümumiyyətlə  mövcud olmayan idarəetmə strukturları Əl-Qaidə, İŞİD və ya yerli üsyançı qruplar kimi terror təşkilatları üçün zəmin yaradır ki, onlar tez-tez bu bölgələrdən  təlim, qüvvə toplama və sığınacaq kimi istifadə edirlər. 

  4. Beynəlxalq müdaxilə: Beynəlxalq ictimaiyyət ya humanitar yardım, sülhməramlı missiyalar və ya hərbi müdaxilə yolu ilə uğursuz dövlətlərə müdaxilə etməyə məcburiyyətində qala  bilər. Bununla belə, bu cür müdaxilələr çox vaxt mürəkkəbdir, çünki onlar yerli dinamika, kök salmış münaqişələr və vəziyyəti daha da gərginləşdirmək riski ilə üzləşə bilərlər.

Uğursuz dövlətin mövcud olduğu indekslər:

Müxtəlif təşkilatlar və beyin mərkəzləri dövlət uğursuzluğunu ölçmək və sıralamaq üçün indekslər hazırlayıblar. Ən çox istinad edilən vasitələrdən biri Sülh Fondu tərəfindən hər il nəşr olunan Kövrək Dövlətlər İndeksidir (FSI). İndeks ölkələri siyasi qeyri-sabitlik, sosial birlik, iqtisadi tənəzzül, insan hüquqları və təhlükəsizlik kimi göstəricilər əsasında qiymətləndirir. Bu indeks üzrə ən yüksək bal toplayan ölkələr adətən ən “uğursuz” hesab olunur.

Uğursuz dövlət asayişi qorumaq, xalqa xidmət etmək və vətəndaşları qorumaq kimi əsas idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirə bilməyən dövlətdir. Dövlətin uğursuzluğu çox vaxt daxili münaqişə, korrupsiya, kənar müdaxilə və ya zəif institutların nəticəsidir və bu, ağır iqtisadi, sosial və humanitar nəticələrə gətirib çıxara bilər. Dövlətin  uğursuzluğunun aradan qaldırılması çox vaxt beynəlxalq əməkdaşlıq, humanitar yardım, idarəetmə strukturlarının yenidən qurulması və sabitliyin təşviqi üçün uzunmüddətli səylər tələb edən mürəkkəb problemdir.

Yenə də qayıdaq yazının əvvəlindəki Fransanın uğursuz dövlətə çevrilməsi barədə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin xəbərdarlığına. Göründüyü kimi, uğursuz dövlət haqqında sadaladığımız xüsusiyyətlərdən də göründüyü kimi Fransa uğursuz dövlətə çevrilmək istiqamətində addımlayır, və  hələ tam uğursuz dövlətə çevrilməyib. Fransız xalqı vaxtında oyanıb Makrondan xilas olmasa, böyük ehtimalla ölkəsinin uğursuz dövlətlərin sırasında görməli olacaqlar.

Əlimusa İbrahimov,
politoloq