DİQQƏT: Bankların növbəti fırıldaqçılığı: müştərinin məlumatları üçüncü tərəfə verilir

 Bu gün rəqəmsallaşan dünya fonunda demək olar bütün dövlət qurumları, banklar, sosial qurumlar həm də onlayn şəkildə fəaliyyət göstərir. Bu vətəndaşaların vaxt itkisinin qarşısını alır və qurumun operativliyini artırır. Lakin bəzi hallarda bu sistemin mənfi nüasnları vətəndaşları xoşagəlməz nəticələrlə üz-üzə qoyur. Belə ki, məlumatlar silinə, bəzi hallarda dəyişdirilə və hətta sızdırıla bilir. Banklarda bu hal tez-tez baş verir ki, vətəndaşların məlumatları üçüncü şəxslərə ötürülür. Bu isə bir çox təhlükələrə, şəxsi məlumatların başqaları tərəfindən istifadəsinə yol açır. Bu proses bir çox hallarda hakerlər tərəfindən dələduzluq məqsədi ilə həyata keçirilsə də nəzərə almaq lazımdır ki, bu bankların texniki bazasındakı boşluqdan qaynaqlanır. Kibercinayət kifayət qədər geniş yayılıb və bir çox sahədə vətəndaşların şəxsi məlumatlarını, pul vəsaitlərini əldə edirlər. Bu problem Azırbaycanın yox hazırda bütün dünyanın problemidir. Bəs qanunvericilik bu kimi halları necə tənzimləyir? Belə ki, “Banklar haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanununun 41-ci maddəsində qeyd edilir:

 “Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə müvafiq olaraq bank hesabının, hesab üzrə əməliyyatlar və qalıqların, habelə müştəri haqqında məlumatların, o cümlədən müştərinin adı, ünvanı, rəhbərləri haqqında məlumatların sirrinə bank təminat verir. Müştərilərin bank saxlancında əmlakının mövcudluğu, bu cür əmlakın sahibləri, xarakteri və dəyəri haqqında məlumatların sirrinə də bank təminat verir”.

Həmin qanunun 41.2-ci maddəsi:

“Bank sirrini təşkil edən məlumatlar müştərinin özünə və səlahiyyətli nümayəndəsinə, habelə müştərinin yazılı razılığı ilə üçüncü şəxslərə verilir. Müştərinin yazılı razılığı ayrıca sənəd formasında tərtib edilir və müştəri tərəfindən əl imzası (notariat qaydasında və ya bankın səlahiyyətli şəxsi tərəfindən təsdiqlənməklə), gücləndirilmiş elektron imza və ya məsafədən bank hesablarının açılması üçün Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən edilən digər üsul ilə imzalanır. Həmin razılıqda bank sirrini təşkil edən məlumatların verilməsi nəzərdə tutulan şəxslər, verilən məlumatların dairəsi, məlumatların verilməsi müddəti (müəyyən edildiyi halda) və məlumatların verilməsi ilə bağlı müştərinin zəruri hesab etdiyi digər şərtlər aydın şəkildə göstərilməlidir.”

Qanundan da göründüyü kimi məlumatın üçüncü şəxsə ötürülməsinin birmənalı şəkildə bir günahkarı var o da banklar. Heç bir halda müştəri məlumatları paylaşılmamalıdır. Bu məsələ banka olan inamı azaltmaqla yanaşı hüquqi aspektləri də özündə birləşdirir.

 Bəzi hallarda isə müştəri məlumatları üçüncü şəxslərə ötürülür və bu qanunvericilikdə öz əksini tapıb.

41.2.1. nəzarət funksiyalarının həyata keçirilməsi ilə bağlı – Mərkəzi Banka;

41.2.2. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada – vergi orqanlarına;

41.2.3. Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin 76-1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydada xarici dövlətlərin hüquqi və fiziki şəxslərinin Azərbaycan Respublikasının ərazisində həyata keçirdikləri maliyyə əməliyyatları barədə vergi orqanları vasitəsilə – həmin xarici dövlətlərin səlahiyyətli orqanlarına;

41.2.4. “Cinayət yolu ilə əldə edilmiş əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq – maliyyə monitorinqi orqanına;

41.2.5. Azərbaycan Respublikasının Seçki Məcəlləsinə uyğun olaraq xüsusi seçki hesabına daxil olan və xərclənən vəsaitlər barədə – Mərkəzi Seçki Komissiyasına;

41.2.6. “Əmanətlərin sığortalanması haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş hallarda və qaydada – Əmanətlərin Sığortalanması Fonduna;

41.2.7. “İcra haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən icra sənədinin məcburi icraya yönəldilməsi ilə əlaqədar bank saxlancında əmlakın və bank hesabının mövcudluğu, habelə hesab üzrə qalıqlar barədə – icra məmurlarına;

41.2.8. Azərbaycan Respublikasının Miqrasiya Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada Azərbaycan Respublikasının ərazisində müvəqqəti və ya daimi yaşamaq üçün icazə almış əcnəbilərin və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslərin müddətli əmanəti barədə – miqrasiya orqanlarına;

41.2.9. “Hesablama Palatası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq – Azərbaycan Respublikasının Hesablama Palatasına;

41.2.10. ixracda hesablaşmalara dövlət nəzarəti ilə bağlı ixrac olunmuş mal (xidmət) müqabilində bank hesabına vəsaitin köçürülməsi barədə – gömrük orqanlarına;

41.2.10-1. Azərbaycan Respublikasının Rəqabət Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada – rəqabət orqanına;

41.2.11. cinayət işinin istintaqı, müştərinin pul vəsaitinə və bankın saxlancında olan əmlakına həbs qoyulması, tələb yönəldilməsi və bunların müsadirə edilməsi ilə əlaqədar məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş qərarı əsasında – müvafiq dövlət orqanlarına və onların vəzifəli şəxslərinə;

41.2.12. məhkəmənin icraatında olan işlərlə bağlı qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarı əsasında – məhkəmələrə

41.2.13. müştəri vəfat etdikdə onun hesabları və əmanətləri, habelə bank saxlancında olan əmlakı barədə məlumatlar icraatında olan vərəsəlik işləri üzrə – notariuslara, habelə müvafiq notariat hərəkətlərini icra edən konsulluq idarələrinə;

41.2.14. bankın öhdəliklərinin könüllü restrukturizasiyası zamanı bu Qanunda nəzərdə tutulmuş qaydada – müvafiq kreditorlara;

41.2.15. bankın aktiv və (və ya) öhdəliklərinin bu Qanunda nəzərdə tutulan qaydada köçürülməsi (ötürülməsi/satılması) zamanı – aktiv və (və ya) öhdəlikləri qəbul edən şəxslərə;

41.2.16. bankın audit yoxlaması zamanı – kənar auditorlara;

41.2.17. bankın qanuni maraqlarının qorunması məqsədilə və yalnız bu məqsədlər üçün tələb olunduğu həcmdə müştərinin borc öhdəliyi barədə məhkəməyə, hüquq mühafizə orqanlarına, banka hüquqi yardım göstərən vəkilə, habelə bankın öz təşəbbüsü, yaxud qanunda və ya müqavilədə nəzərdə tutulduqda – arbitraj məhkəməsinə, mediatora, mübahisələrin digər alternativ həlli mexanizmini həyata keçirən şəxslərə;

41.2.18. ödəniş xidmətlərinin göstərilməsi zamanı – digər ödəniş xidməti təchizatçılarına, vəsait alana və ödəniş əməliyyatının icrasında iştirak edən digər şəxslərə.

41.3. Borcalanlar barədə məlumat kredit bürolarına “Kredit büroları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş qaydada verilir.

Qanunvericiliklə tənzimlənmiş bu qaydalar istisna edilərsə, müştəri məlumatlarının hansısa texniki yaxud da başqa səbəblərdən üçüncü şəxsə ötürülməsinin məsuliyyətini bank daşıyır.

Mövzu ilə bağlı Crossmedia.az araşdırma aparıb.

Hüquqşünas Ayxan Məmmədli açıqlamasında bildirib:

“Azərbaycan qanunvericiliyi bank məlumatlarının qorunmasını xüsusi əhəmiyyətli məsələ kimi müəyyən edib. Bank sirri anlayışına müştərinin hesab nömrələri, əməliyyatları, əmanətləri, kreditləri və digər maliyyə göstəriciləri daxildir. Bu məlumatların üçüncü şəxslərə ötürülməsi yalnız qanunda nəzərdə tutulan hallarda mümkündür. Belə hallar əsasən məhkəmə qərarı, istintaq orqanlarının rəsmi sorğusu və maliyyə monitorinqi ilə bağlı halları əhatə edir. Müştərinin yazılı razılığı olmadan bank sirrinin açıqlanması qadağandır. Əgər bank əməkdaşı və ya bank özü bu məlumatları icazəsiz şəkildə ötürürsə, bu, hüquqi məsuliyyət yaradır. İnzibati Xətalar Məcəlləsinə görə, belə hal aşkar edilərsə, həm bankın özü, həm də vəzifəli şəxs cərimə edilə bilər. Cərimənin məbləği pozuntunun xarakterinə görə dəyişir. Əlavə olaraq, bankın lisenziya fəaliyyəti üzrə məhdudiyyətlər tətbiq oluna bilər. Cinayət Məcəlləsi də bu məsələyə xüsusi diqqət yetirir. Maliyyə və bank sirrinin qanunsuz toplanması və açıqlanması halları cinayət tərkibli əməllər hesab edilir. Əgər bu hərəkətlər nəticəsində şəxsin hüquqlarına və ya dövlətin maraqlarına ciddi ziyan vurularsa, azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tutulur. Cəzanın müddəti üç ildən yuxarı ola bilər. Cinayət məsuliyyətinə həm bank əməkdaşı, həm də məlumatı qəbul edən şəxs cəlb edilə bilər. Mülki məsuliyyət mexanizmi də mövcuddur. Müştəri məhkəməyə müraciət edərək həm maddi, həm də mənəvi zərərin ödənilməsini tələb edə bilər. Bu halda bankın reputasiya itkisi də qaçılmaz olur. Qanunsuz məlumat ötürülməsi bankın maliyyə bazarındakı etibarını zəiflədə bilər”.

Hüquqşünas həmçinin qeyd edib:

 “Azərbaycan Respublikasının “Banklar haqqında” Qanunu bu məsələdə əsas hüquqi baza rolunu oynayır. Qanunun müvafiq maddələrində bank sirrinin qorunması bankların borcu kimi göstərilir. Həmçinin, məlumatların üçüncü şəxslərə ötürülməsi qaydaları dəqiq müəyyən edilib. Müştərinin hüquqlarının qorunması maliyyə sabitliyinin əsas şərtlərindən biri sayılır. Beynəlxalq təcrübədə də bank sirrinin qorunması maliyyə sektorunun əsas prinsiplərindən hesab olunur. Azərbaycan da bu istiqamətdə beynəlxalq öhdəliklər götürüb. Bu baxımdan, hər hansı pozuntu təkcə milli qanunvericiliyə deyil, həm də beynəlxalq prinsiplərə ziddir. Bankların müştəri məlumatlarını üçüncü şəxslərə ötürməsi çoxsaylı hüquqi nəticələr doğurur. Bu nəticələr inzibati, cinayət və mülki məsuliyyət formalarında özünü göstərir. Qanunvericilik müştərilərin hüquqlarını qorumaq üçün kifayət qədər sərt mexanizmlər nəzərdə tutur. Ona görə də belə halların baş verməsi həm hüquqi, həm də reputasiya baxımından bank üçün çox ciddi riskdir”.

Hüquqşünas bank məlumatlarını hər hansı yolla üçüncü şəxsə ötürənlərin qanunvericilikdəki cəzalarını qeyd edib:

 “İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 271-ci maddəsinə görə, bank sirrinin qanunsuz açıqlanmasına görə bank vəzifəli şəxsləri 1000 manatdan 1500 manatadək cərimə edilə bilər. Hüquqi şəxs kimi bankın özü isə 5000 manatdan 8000 manatadək cərimə olunması ilə üzləşir. Əgər pozuntu təkrar baş verərsə, cəzalar daha ağır ola bilər. Bundan əlavə, Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası və Mərkəzi Bank bankın fəaliyyətinə məhdudiyyət qoya və ya lisenziyanın ləğvi üçün məhkəməyə müraciət edə bilər. Cinayət Məcəlləsinin 200-1-ci maddəsinə əsasən, bank sirrini qanunsuz əldə etmə və yayma əməlləri cinayət məsuliyyəti yaradır. Bu halda cərimə 3000 manatdan 7000 manatadək müəyyən edilə bilər. Alternativ olaraq, təqsirkar şəxs iki ilədək islah işləri və ya üç ilədək azadlıqdan məhrumetmə cəzası ilə üzləşə bilər. Əgər bu hərəkətlər nəticəsində külli miqdarda zərər vurularsa, cəza beş ilədək azadlıqdan məhrumetmə ola bilər. Cinayət Məcəlləsinin 302-ci maddəsi də xüsusi hallarda tətbiq edilir. Əgər bank sirri dövlət təhlükəsizliyi və ya iqtisadi təhlükəsizliklə bağlı məsələlərdə qanunsuz açıqlanırsa, cəza daha ağır olur. Bu halda təqsirkar altı ilədək azadlıqdan məhrum edilə bilər. Məsuliyyətə yalnız bank əməkdaşı yox, məlumatı qanunsuz qəbul edən üçüncü şəxs də cəlb edilə bilər. Mülki Məcəlləyə əsasən, müştəri öz hüquqlarının pozulmasına görə mənəvi və maddi ziyanın ödənilməsini tələb edə bilər. Bank sirrinin açıqlanması nəticəsində müştərinin nüfuzuna xələl gəlməsi də kompensasiyaya səbəb ola bilər. Belə iddialar məhkəmədə qaldırıla bilər və bank həm maliyyə, həm də reputasiya itkisi ilə üzləşir. Beynəlxalq təcrübəyə əsasən, maliyyə məlumatlarının qorunması bank sektorunun əsas prinsiplərindəndir. Azərbaycan da bu öhdəliyi daşıyır və beynəlxalq bankçılıq normalarını tətbiq edir. Qanunsuz məlumat ötürülməsi həm milli qanunvericiliyin, həm də beynəlxalq öhdəliklərin pozulması deməkdir”.

Bankların bu cür addımları hüquqşünasın açıqlamasından da göründüyü kimi əməl törədənləri və bankın özünü ciddi məsuliyyətlə üz-üzə qoyur. Bəs bununla bağlı hansı addımlar atılmalıdır? Banklar bu problemlərlə bağlı hansı zəruri tədbirlər görməlidir?

“Polisə dəstək ictimai birliyi”nin sədri Şəmsəddin Əliyev məsələ ilə bağlı qeyd edib:

 “Bu çox ciddi məsələdir. Son zamanlar kiberdələduzluq artmaqda davam edir. Hətta Avropa ölkələrinin banklarından da dələduzluqla böyük məbləğdə pullar əldə edirlər. Təbii ki, hər bir şüurlu insanda belə bir fikir formalaşır ki, bankların özünün iştirakı olmadan bu prosesin həyata keçməsi mümkün deyil. Əgər doğurdan bu gün Azərbaycanda da bu kimi hallar baş tutursa, banklar öz şəxsi maraqlarının təmin olunması üçün üçüncü şəxslərə ötürürlərsə bu onlara etibar edilən vəzifədən sui-istifadə və vəzifələrinə xəyanətdir. Burada vətəndaşa dəymiş ziyan birmənalı şəkildə ödənilməlidir. Bu sui-istifadə halları ilə bağlı istintaq aparılırsa cəza tədbiri də istintaqa və ittihama uyğun cəza veriləcək. Əməl kifayət qədər təhlükəlidirsə təbii ki, cəza da yüksək və ağır olacaq”.

İqtisadçı Akif Nəsirli açıqlamasında məsələnin həlli prosesindən danışıb:

 “Bu məsələ ciddi narahatlıq doğurur. Müştəri məlumatlarının üçüncü şəxslərə ötürülməsi hüquqi, etik və reputasiya baxımdan risklərə səbəb olur. Vəziyyətin hüquqi tərəfinə, mümkün cəza tədbirlərinə və səmərəli həll yollarına diqqət yetirək. Azərbaycan qanunvericiliyində “bank sirri” və məlumatların qorunması hüququ tanınır. Qanunvericiliyə görə, bank sirri anlayışına müştərilərin hesablarda saxladığı vəsaitin olması, hesab əməliyyatlarının detallarının, müştəri haqqında digər şəxsi məlumatların qorunması daxildir.  Bu məlumatlar yalnız qanunla müəyyən edilmiş hallarda açıla bilər – müştərinin özü, onun nümayəndələri, maliyyə nəzarəti orqanları, audit orqanları və s. Bank sirrinin qanunsuz yayılması mülki məsuliyyət (delikt) yaradır; qanun pozulduqda müştəri bankdan maddi və mənəvi ziyan münasibətilə tam kompensasiya tələb edə bilər. Biznes və bank sirri ilə bağlı cinayət məsuliyyətinin də müəyyən hallarda nəzərdə tutulması, qanunsuz yayılma və istifadənin məsuliyyət daşıdığı maddələr var”.

Ekspert görülə biləcək tədbirlərdən danışıb:

 “Xahiş edə bilərsiz ki, bank, dövlət orqanları və vətəndaşlar üç istiqamətdə konkret addımlar atsın:

 I. Şəffaflıq təmin edilsin: Əgər iddialar varsa, Bank məsələni araşdırmalı, nəticələri ictimaiyyətə açıqlamalıdır.

II. Müştəri məlumatlarının təhlükəsizliyi mexanizmləri gücləndirilsin: Şifrləmə, ikili autentifikasiya, əməliyyatların izlənməsi, kibertəhlükəsizlik təlimləri və s.

III. Maarifləndirmə kampaniyaları: Vətəndaşlara öyrədilməlidir ki, şəxsi bank məlumatlarını, kart kodlarını, şifrləri kiməsə verməsinlər”.

Bu dələduzluq hallarından bir çox vətəndaş zərər çəkib və çəkir. Qanunvericilik mövzu ilə bağlı cəza tədbirlərini tam şəkildə özündə birləşdirir. Görünür ki, əlavə heç bir zəruri qanuna ehtiyac yoxdur. Sadəcə banklar müəyyən qədər texniki bazalarını möhkəmləndirməli, bu kimi halların qarşısını birdəfəlik almalıdır.

Ayhan