“Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbində azərbaycançılıq

Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatının yeni mərhələyə yüksəlməsində müstəsna rol oynamış və bütöv bir ədəbi məktəb formalaşdırmış qüdrətli şəxsiyyətdir. Yazıçının  zəngin irsində azərbaycançılıq məfkurəsi dolğun ifadəsini tapmışdır. Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarda geniş yayılaraq milli oyanışa və azadlıq ideyalarının inkişafına qüvvətli təsir göstərən “MN” jurnalı məhz Mirzə Cəlil dühasının məhsuludur. 

Cəlil Məmmədqulizadə kimdir? Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan jurnalistikasına hansı yenilikləri gətirmişdir? Xalqa, millətə xidməti nələrdən ibarətdir? 

-Cəlil Məmmədquluzadə tənqidi realizm ədəbi cərəyanını yaradıb.

-“Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbini formalaşdırıb. 

-Satirik jurnalistikanın, satirik publisistikanın əsasını qoyub.

-Satiranı ədəbi növ səviyyəsinə qaldırıb.

-Azərbaycançılıq ideyasının yaradıcılarından biri olub.

-İlk dəfə rəngli şəkilli jurnal buraxan naşirdir.

-Sərbəst satirik qrafikanın və karikaturanın əsasını qoyan şəxsdir. 

-İslahatçı yazıçı və publisistdir.

-Aşağı təbəqənin mənafeyini  ifadə edən mütəfəkkirdir.

-Kiçik adamın obrazını böyük ədəbiyyata gətirən yazıçıdır.

-Azərbaycan ədəbiyyatına istiqlal düşüncəsi gətirən yazıçıdır.

-İlk dəfə olaraq türkün açıq ana dilində danışan yazıçıdır.

-Həm də ictimai  tənqidi realist şeirin yaradıcılarından biridir. 

Ədəbi məktəb: prinsipləri və örnəkləri

Məktəb nədir? 

Məktəb məbəddir, ocaqdır. Şəxsiyyətlər yetişdirir. Məktəbin yetirmələri olur. Cəlil Məmmədquluzadənin yaratdığı məktəb nümunəvi ədəbi məktəb idi. Həmin məktəbdə “təlim-tədrisin” keyfiyyəti yüksək olduğundan xüsusi qabiliyyətə malik istedadlar yetişmişdir.  “Molla Nəsrəddin” məktəbi Sabiri, Haqverdiyevi, Qəmküsarı, Əli Nəzmini, Şəbüstərini yetişdirib. 

Bəs Ədəbi məktəb nədir? 

Geniş mənada ədəbi məktəb ədəbi eranın baçlanğıcıdır. Ədəbi məktəblə yeni ədəbi mərhələnin əsası qoyulur. Məktəb yeni ədəbi qüvvələr yetişdirir. Bu ədəbi qüvvələr ədəbi örnəklər yaradır, bu məktəbin bədii, estetik qanunlarını formalaşdırır və inkişaf etdirir. 

Ədəbi məktəbin prinsipləri hansılardır? 

Fikrimizcə,  əsasən, əqidə birliyi, estetik idealın yaxınlığı və yenilikdir.

Əqidə birliyi-Vətənin, Millətin azad və xoşbəxt yaşaması, milli-mənəvi dəyərlərin, xüsusilə ana dilinin inkişaf etdirilməsi yolunda çalışmaqdır.

Estetik idealın yaxınlığı- müəyyən dünyagörüşü, dövrün mühüm hadisələrinə, milli mənəvi dəyərlərə münasibət baxımından eyni tərzdə düşünməkdir.

Yenilik-ədəbi-bədii və pulisist yaradıcılıqda tamamilə Yeni Üslub, Yeni istiqamət, Yeni Metod yaratmaqdır. 

Örnəklər

Ədəbi məktəb nümayəndələrinin həm ayrı-ayrılıqda, həm də bütöv yaradıcılığı. 

“Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin hər bir nümayəndəsininyaradıcılığında sözün şəkli var, obrazı var, hətta iyi, qoxusu var. Məsələn, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığı satirik partretlərlə zəngindir. Partret ustası idi. 

Bir misal: “Bu şəxs həm də Qocaqurd mahalının bəylərindən idi. Yoğun cüssəli, yoğun sifətli, qırmasaqqal, boyunun gödəkliyindən başı iki çiyinlərinin arasında gizlənmiş, çuxasının qolları əllərini örtmüş, şalvarının yuxarısı dar, aşağısı enli, yerişi və danışığı vüqar və təmkinli, amma  söz demək istəyəndə ağzından zəhrimar axırdı və ilan dilinə oxşar bir dil çıxarırdı”. Bu adamlar haqqında təkcə oxumursan. Həm də onları görürsən, nə vaxtsa gördüyün tanış adamlar kimi görürsən. 

 Mirzə Ələkbər Sabir də elədir. Onun yaratdığı Obrazlar təkcə danışmır, həm də görünür. İstər fəhlədən yazsın, istər kəndlidən, istərsə də uşaqdan. Ağlar güləyəndir Sabir. “Uşaq və buz” u təsvir edəndə gülür, “Gəl, gəl, ay yaz günləri deyəndə fərəhlənir, Fəhləni, Əkinçini danışdıranda için-için ağlayır..

Mollanəsrəddinçilik nədir?

Mollanəsrəddinçilik presidentdir, nümunədir, həm də təlimdir. 

C. Məmmədquluzadə Mollanəsrəddimçilik təlimini yaratmaqla Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə islahatçı bir ədib kimi düşmüşdür. 

Mollanəsrəddinçilik novator yazıçıların yaradıçılığı üçün əsaslı zəmin olan ədəbi məktəbdir. 

Bəs Mollanəsrəddinçiliyin digər yaradıcılıq sahələrindən fərqlənən cəhəti hansıdır? MN-lik bədii əsərlə təsviri sənəti, hekayə və felyetonla karikaturanı birləşdirərək bir araya gətirməsi ilə fərqlənir. Jurnalın 4 səhifəsi mətndən, 4 səhifəsi şəkildən ibarət olub. 

Mollanəsrəddinçilik mollanəsrəddinçilərin özünəməxsus yaradıcılığı və bu yaradıcılıqda əks olunan azərbaycançılıqdır. 

Hər bir yaradıcı şəxsiyyət öz ESTETİK idealını ortaya qoymaq üçün əsasən iki üsuldan istifadə edir: gözəlliyi təbliğ etmək və çirkinliyi, eybəcərliyi göstərmək. Nizami, Füzuli və Mirzə Cəlil. 

Azərbaycançılıq nədir?

Vətən, Millət, Dil!

Azərbaycançılıq həm də Vətənçilik deməkdir. 

Azərbaycanlı və Azərbaycançılıq – İnsan doğulanda hansı dinə mənsub olduğunu sonradan bilə bilər və yaxud istənilən dini seçə bilər. Hansı millətə mənsub olduğunu da sonradan bilə bilir. Və milliyətini dəyişə bilir. Ancaq doğulduğu Vətəni dəyişə bilməz. Həyatda Üç şey insanın özündən asılı deyil: Doğulduğu Vətən, Valideynləri, Doğulduğu Vaxt. Sən Azərbaycanlı olmaya bilərsən. Talış, Kürd, ləzgi və digər milli mənsubuyyətin ola bilər. Amma Azərbaycançı olmalısan. Bu Vətəndə doğulmusan və bu Vətənin suyunu içib çörəyini yemisən. Vətən daşı olmayandan olmaz ölkə Vətəndaşı.

Azərbaycan məqaləsi (1917)

Azərbaycanın çox hissəsi İrandadır ki, mərkəzi ibarət olsun Təbriz şəhərindən, qalan hissələri də Gilandan tutub, Rusiya hökumətilə Osmanlı hökuməti daxilindədir ki, bizim Qafqazın böyük parçası ilə Osmanlı Kürdüstanından və Bəyazitdən ibarət olsun. 

...Gəlin, Gəlin ey unudulmuş Vətənin cırıq-mırıq qardaşları! Gəlin görək beşikdə yad millətlərin südünü əmmiş, Vətənimizdən yadırğamış və millətimizin ruhundan xəbərsiz bir para millət başçılarımız Sizə nə gün ağlayacaqlar?! 

Dünyada hər bir kəs üçün sözdən böyük yadigar yoxdur, zira ki, mal-mülk tələf olur gedir, amma SÖZ qalır. 

Atalar sözü:

Atı atın yanında başlasan-xan görüb deyər:  birini bağışla mənə. 

Ata və arvada etibar etmə-hər ikisini qat tövləyə və qapısını bağla.

İki arvadlı ev bərəkətli olar.

Uçağın fərasətlisi dətsdən qaçar. 

Adam yata-yata alim olar. 

Ölmə eşşəyim, ölmə, yaz gələr, hürriyyət bitər.

Eşşəyə gücü çatmır, müsəlmanı tapdayır. 

XƏBƏRLƏR

Rusiyada sakitlikdir: qurd quzu ilə otlayır.

Osmanlı hökuməti İstanbul küçələrində asqırmağı qədağan edib.

BU GÜN ÜÇÜN DƏ AKTUAL OLANLAR

“CƏFƏNGİYAT” - “Mənasız, cəfəng, damdandüşmə söz qalmadı ki, məndən (Həmid Herisçidən) çıxmamış olsun. 8 iyul 1907.

“MİKROBLAR” - Qərinələrlə millətimizin şirin canına ac mikroblar daraşıb qanını sormaqdadır və məhz bu həşəratlardır  milləti xəstə edən,  məhz bu mikroblardır onu bədnam edən! Lazımdır mikrobları millətin bədənindən kənar etmək!   2 mart 1908. 

“MURDAR” – “Al bunu oxu görək nə yazır”. Cavan soruşur ki, niyə özün oxumursan?! Cavab verir ki, “murdardı”. 

“BİNAMUSLUQ” – “Necə ola bilər ki, mömin müsəlmanlar özlərini kafirlərə oxşatsınlar?.. Məgər deyilmi bu biar və binamusluq?

“ÇAQQAL” – “Meşədə bir qisim heyvan var. Lakin bu heyvanların içində axır vaxtlarda çaqqal görsənmirdi. Bu da çox qəribə bir işdir, çünki, məlumdur ki, “meşə çaqqalsız olmaz”. 

LİSAN BƏLASI -1-ci nömrə, 7 aprel 1906.

Ey dil, dəxi dinmə və sükut et səni tari

 Lal ol və danışma!

Sal başını aşağə və heç baxma yuxarı

 Mal ol və danışma.

Gər qeyriləri cəmdəyinə vursala, dinmə,

Gər başın əyib peysərinə vursala, dinmə.

Pamal edə düşmən səni səbr et, bala, dinmə.

Ya zülm edə, ya boynuna kəndir sala, dinmə.

Ya ruzini səbr ilə əlindən ala, dinmə.

Sal başını aşağə və heç baxma yuxarı                                                                 

Cümhuriyyət (respublika) 1917, Tiflis

Borcumuz-qardaşlarımızı bir yerə yığıb onları dünyanın vəziyyətlərindən və əhvalından bəqədri-imkan xəbərdar etmək.

Cümhuriyyətin mənası-Cümhuriyyət, yəni latınca “Respublika” elə bir hökümətə deyilir ki, orada məmləkətin idarəsi camaatın öz öhdəsində və ixtiyarındadır. 

İDARƏ-Məmləkət müəyyənqanunlar gücü ilə idarə olunur. Oqanunları yazan və təsdiq edən millətin vəkilləridir. 

SEÇKİ- Cümhuriyyət idarəsinin seçkisinin dörd vacib şərti var.

1. Ümumilikdir-sinif, cins, din fərqi yoxdur, kişilər və övrətlər, erməni və müsəlmanlar, xan və rəiyyət iştirak edir. 

2. Səslərin bərabərliyi-xan, bəy, çoban, rəiyyət - hər birinin səsi birdir.

3. Seçkinin düzbədüzlüyüdür. Vəkilsiz, şəxsən səs vermək.

4. Seçkinin güzli olmasıdır.

Azadlılar – 1.Etiqad azadlığı, 2.yığıncaq azadlığı, 3.birləşmək azadlığı, 4.çap eləmək azadlığı. 5.danışmaq, 6.siyasi partiyalar düzəltmək, 7. Dilbir olub həmtədbir olmaq azadlığıdır. .

Oğulları – Midhət və Ənvər.

NƏVƏLƏRİ-Məhin Dadipur Polşada, Nizhət Şacəri Fransada, İrena Süleymani İranda yaşayır. 

Cəlil Məmmədquluzadənin və “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin hər bir nümayəndəsinin yaradıcılığına hər gələn nəslin öz baxışı var. Bu böyük şəxsiyyətlər haqqında çoxlu elmi əsərlər yazılıb və yazılacaq. 

Professor Allahverdi Məmmədli