Üzeyir bəy Hacıbəyovun əlyazmaları

“Üzeyir Hacıbəyov fövqəladə fitri istedadı, böyük fədakarlığı, müasir təhsili, elmi, vətənpərvərliyi,ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə xalqımızın böyük şəxsiyyətlərindən biri olmuş, dünya korifeylərinin ön sırasında duran, Azərbaycanı təmsil edən görkəmli şəxsiyyətdir.”

Heydər Əliyev

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 3 fevral 2025-ci il tarixli sərəncamı ilə bu il dahi Azərbaycan bəstəkarı, Şərqdə ilk operanın yaradıcısı, musiqişünas-alim, publisist, dramaturq və pedaqoq, ictimai xadim, Xalq artisti, Dövlət mükafatları laureatı, akademik Üzeyir Hacıbəyovun (1885-1948) 140 illik yubileyi ölkəmizdə müxtəlif tədbirlərlə qeyd edilir. Bildirməliyik ki, mətbuat,mədəniyyət-incəsənət, eyni zamanda ədəbiyyat sahəsində dahi bəstəkarın ömür yolu, yaradıcılığı geniş aspektdə təhlil, tədqiq olunur.

Üzeyir Hacıbəyov çoxşaxəli yaradıcılığı ilə Azərbaycan mədəniyyəti tarixində silinməz iz qoymuş qüdrətli şəxsiyyətlərdəndir. Ömrünü cəmiyyətin mədəni tərəqqisinə həsr edən fədakar ziyalının yüksək mənəvi-estetik dəyərə malik irsi Azərbaycan xalqının XX əsrin ilk onilliklərindən vüsət almış ədəbi-mədəni intibahının aynasıdır. Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin banisi olan Üzeyir Hacıbəyov novator sənətkar kimi milli musiqi xəzinəsini unikal forma və janrlarla zənginləşdirmişdir. O, Şərqin və Qərbin musiqi nailiyyətlərinin dərin vəhdətində dünya musiqisinin qızıl fondunda fəxri yer tutan nadir sənət inciləri meydana gətirmiş, Azərbaycan mədəniyyətinə beynəlxalq miqyasda geniş şöhrət qazandırmışdır.

Böyük bəstəkar dahi Füzuli şerinin kövrək misralarından yaranmış eyniadlı poeması əsasında bəslədiyi “Leyli və Məcnun”u ilə Azərbaycan opera sənətinin bünövrəsini qoymuşdur. Sonrakı illərdə isə dahi bəstəkar birbirinin ardınca “Şeyx Sənan”, “Rüstəm və Söhrab”, “Əsli və Kərəm”, “Harun və Leyla” kimi muğam operalarını yazır. Üzeyir bəy Hacıbəyov bu əsərlərilə professional milli musiqinin əsasını qoymaqla nəinki Azərbaycanda, hətta Şərq dünyasında opera janrını yaradır və bu sənətin banisi kimi də əlçatmaz zirvəyə ucalır.

Ü.Hacıbəyov xalq musiqi təfəkkürünün ən dərin qatlarına nüfuz edərək onun canlı və özünəməxsus xüsusiyyətlərini müasir dünya musiqisinin, ilk növbədə Qərb musiqisinin nailiyyətləri ilə üzvü şəkildə birləşdirərək bununla da yeni keyfiyyətli milli bədii sənəti təmsil edirdi. Onun hələ ilk operaları bu cəhəti ilə xalq ruhuna, mənəviyyatına dərin bağlılıq xüsusiyyətləri ilə fərqlənirdi.

Üzeyir bəy həmçinin Azərbaycanda musqiqili komediya janrının da yaradıcısıdır. Bəstəkar dünya şöhrətli komediyalarının librettosunu da məhz özü yazırdı.

Araşdırmalar zamanı AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda dahi bəstəkarın komediyalarının məhz özü tərəfindən yazılmış əlyazmalarına rast gəlmişik.

Əlyazma kitabları tarix boyunca Şərq ölkələrini, islam alimlərini, ümumilikdə bəşəriyyəti yaxınlaşdıran, qarşılıqlı əlaqələr yaradan əvəzedilməz vasitələrdən biri, bəlkə də birincisidir. Əlyazma kitabları elm və mədəniyyətin, tarix və ədəbiyyatın əvəzsiz qaynağıdır. Azərbaycan elminin, ədəbiyyat örnəklərinin yüzilliklər boyunca qorunub saxlanılmasında yeganə qaynaq əlyazma kitablarıdır. Məhz bu qaynaq sayəsində biz tariximizi, incəsənətimizi, ədəbiyyatımızı daha mükəmməl şəkildə araşdırmaq imkanına nail oluruq. Onları qorumaq bizim ən əsas vəzifələrimizdən biridir. Əlyazma kitabları Azərbaycan xalqının mənəvi sərvətlərinin nəsildən-nəsilə keçərək günümüzə gəlib çatmasında əvəzedilməz, bənzərsiz bir fenomen sayıla bilər.

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda 40 mindən artıq material vardır. Bunlardan 12 minə qədəri ərəb qrafikalı əlyazmalardır ki, IX-XX əsrlərdə yazılmış və ya üzü köçürülmüşdür. Bundan başqa, institutda XIX-XX əsrlərdə yaşamış Azərbaycanın görkəmli elm və ədəbiyyat xadimlərinin şəxsi sənədləri, tarixi sənədlər və fraqmentlər, əski çap kitabları, əvvəlki dövrlərin qəzet və jurnalları, mikrofilm və fotosurətlər mühafizə edilməkdədir.

Qeyd etdiyimiz kimi Əlyazmalar İnstitutunda böyük bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovun da öz dəsti-xətti ilə yazdığı əsərlərinin əlyazmaları qorunub saxlanılmaqdadır. Həmin əlyazmalar haqqında qısa məlumatı nəzərinizə çatdırmaq istəyərdim.

1. “Arşın mal alan”-Şifrəsi B-920\2543 olan əlyazma təhriri xətti ilə qara mürəkkəblə h.1332\m.1913-cü ildə yazılmışdır. Cildi üzərinə kağız yapışdırılmış qara müşəmbədir. Həcmi 49 vərəqdir.

2. “Əsli və Kərəm” - Şifrəsi B-943\2566 olan əlyazma təhriri xətti ilə qara mürəkkəblə h.1331\m.1912-ci ildə yazılmışdır. Cildi xaki rəngli dermantindir. Həcmi 34 vərəqdir.

3. “O olmasın bu olsun”- Şifrəsi B-6565\I/2543 olan əlyazma təhriri xətti ilə qara mürəkkəblə h.1329\m.1911-ci ildə yazılmışdır. Cildi qara müşəmbədir. Əlyazmanın ümumi həcmi 47 vərəqdir. Əsər əlyazmanın 1a-33a səhifəsini əhatə edir.

4. “Rüstəm və Söhrab”- Şifrəsi B-891\2514 olan əlyazma təhriri xətti ilə qara mürəkkəblə h.1334\m.1915-ci ildə yazılmışdır. Cildi üzərinə kağız yapışdırılmış qara müşəmbədir. Həcmi 14 vərəqdir

5. “Rüstəm və Söhrab”- Şifrəsi B-6565\II/8190 olan əlyazma təhriri xətti ilə qara mürəkkəblə yazılmışdır. Cildi qara müşəmbədir. Əyazmanın ümumi həcmi 47 vərəqdir. Əsər əlyazmanın 34a-45a səhifələrini əhatə edir.

Bununla yanaşı İnstitutumuzda Ü.Hacıbəyov əsərlərinin yer aldığı əski əlifbada nəşr olunmuş çap kitabları da mühafizə olunmaqdadır:

“Əsli və Kərəm”-Şifrəsi X-404/16280, nəşr tarixi h.1333\m1914,57 s.

“Arşın mal alan”- Şifrəsi XVI-308\6089, nəşr tarixi h.1333\m.1914, 72s.

“Arşın mal alan”- Şifrəsi XVI-274\16967, nəşr tarixi h.1335\m.1917, 53 s.

Bildirməliyik ki, Üzeyir Hacıbəylinin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan şəxsi arxiv materialları dahi bəstəkarın həyat və fəaliyyətinin, bədii və ictimai yaradıcılığının daha hərtərəfli öyrənilməsi üçün tədqiqatçılara zəngin material verir. Üzeyir bəyin Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan şəxsi arxivinin təsviri ayrıca bir kitab halında 2018-ci ildə "Elm" nəşriyyatında çap edilmişdir. Arxiv materialları təsvir edənlər filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Elmira Əlibəyli və elmi işçi Aytən İmanovadır. Aytən İmanova həm də kitabı nəşrə hazırlamışdır. Elmi redaktor filologiya elmləri doktoru Paşa Kərimovdur. Əminik ki, dahi bəstəkarın şəxsi arxivinə daxil olan materialların, eyni zamanda əsərlərinin əlyazmalarının köməyi ilə onun həyat və yaradıcılıq yolunun araşdırılmasına həsr edilmiş yeni dəyərli tədqiqat əsərləri meydana çıxacaqdır.

Üzeyir bəyin əlyazmalarından nümunələr: