Geosiyasi
Texno-sağ inqilabı: Dünya necə yenidən yazılır?
2016-cı ildə Donald Trampın sərt, populist namizədliyi Amerika siyasi hakimiyyət dairələrini çaşdırdı. Çoxları bunu internetin gücləndirdiyi “kənar” bir kampaniya və ya qlobalizasiyaya qarşı qəfil mədəni etiraz kimi izah edirdi. Lakin daha diqqətli yanaşma göstərir ki, Trampın yüksəlişi Silikon Vadisində və bloqlar aləmində inkubasiya olunmuş güclü ideyalar sayəsində mümkün oldu. Bu “texno-sağ” inqilabın mərkəzində iki fiqur dayanır: daha çox “Mencius Moldbug” təxəllüsü ilə tanınan neoreaksionist bloqçu Körtis Yarvin və PayPal-ın həmtəsisçisi, Trampı əvvəldən dəstəkləmiş milyarder sahibkar Piter Til.
Onların timsalında texno-sağın hekayəsi bir vaxtlar demokratik cəmiyyət üçün “həddən artıq radikal” sayılan ideyaların Trampın “Amerika hər şeydən öncə” hərəkatı və daha yeni dövrdə Tilin dəstəklədiyi C.D. Vens kimi siyasətçilər vasitəsilə yavaş-yavaş ana xəttə sızmasından bəhs edir. Bu hekayə antidemokratik idarəetməni, CEO-uslublu liderliyi və istedadlı elitaların üstünlüyünü tərənnüm edilir. Respublikaçılar partiyası populizm və “pozucu yenilik” ətrafında yenidən formalaşdıqca, bu texno-sağ konsepsiyalar qarşıdakı illərdə siyasi diskursu yenidən dizayn etməyə hazır görünür. Onun təsiri ABŞ-ın sərhədlərindən xeyli kənara çıxır. Xüsusilə də gələcək liderlər Yarvinin təsvir etdiyi qədər radikal addımlar atarsa tam şəkildə Avropadan çəkilməkdən çəkinməyən, qitəni başqa güclərə təhvil verən və hakimiyyəti daxildə möhkəmləndirən yeni bir idarəetməyə malik ABŞ və yeni ideoloji dünya bizi gözləyir.
Radikal fərqli baxış
Bir vaxtlar yalnız dar veb forumlarda və “bloqlar aləmində” yayılmış Körtis Yarvinin yazıları Amerikanın qurucu ideallarından tamam fərqli, dərin bir idarəetmə modeli təklif edir. Onun arqumenti radikal bir fərziyyə üzərində qurulub. Yarvinin fikrincə, demokratiya mahiyyətcə iflicdir. O, öz-özünü davam etdirən media, akademiya və bürokratiya kompleksinin (o buna “Kafedral” deyir) təsiri altında manipulyasiya olunur. Sonsuz siyasi tıxaclara dözməkdənsə, Yarvin “CEO monarxiyası” ideyasını müdafiə edir; burada qətiyyətli bir rəhbər (korporativ baş icraçı direktor kimi) mübahisəsiz hakimiyyətə sahib olur.
Bir çox cəhətdən Yarvinin “Qaranlıq Maarifçilik” və ya neoreaksionist tənqidi liberal demokratiyanın özünün rədd edilməsindən xəbər verir. Bu, ümumi qəbul edilən mövqe deyil. Ancaq onun ideologiyasının Silikon Vadisindəki texnoloji libertarian yönlü nüfuzlu şəxslər arasında diqqət çəkməsinin bir səbəbi var. Bazarı “pozmaq” kimi hökuməti də “pozmağın” və “tez hərəkət edib hər şeyi sındırmağın” mümkünlüyü sahibkarlar üçün böyük cazibə daşıyır.
Piter Tilin səhnəyə çıxması
Yarvinin yazıları dar çərçivədə qala bilərdi. Lakin bu, Piter Til milli siyasi səhnəyə çıxana qədər belə idi. Til adi bir texno-maqnat deyil. O, demokratiyanın azadlığı qorumaq potensialına şübhə edir və cəsarətli texnoloji elitaların “çoxluğun tiraniyası” kimi qəbul etdiyi demokratiyadan daha yaxşı idarəetmə qabiliyyətinə inanır.
2000-ci illərin sonları və 2010-cu illərin əvvəllərində Yarvin Silikon Vadisindəki intellektual salonlarda iştirak edirdi. Bu məkanlar, radikal futurizmdən alternativ siyasi sistemlərə qədər müxtəlif mövzuları müzakirə edən əksərən müxalif texnologiya qurucuları, investorlar və bloqqerlər üçün görüş yeri idi.
Tanınmış sərmayəçi və mübahisəli ideyalara marağı ilə seçilən Piter Til Yarvinin bloqu (Unqualified Reservations) və digər “Qaranlıq Maariflənmə” (Dark Enlightenment) məqalələri ilə tanış olmuşdu. Bu mühit, Tilin demokratiyaya dair əvvəldən mövcud olan skeptik baxışlarını daha da gücləndirmişdi.
2016-cı ildə Donald Trampı açıq şəkildə dəstəkləməklə Til, “dərin dövlət,” “saxta xəbər” və mövcud siyasi sinfə qarşı sərt mövqe sərgiləyən bir namizədə Silikon Vadisindən təsdiq möhürü vurmuş oldu. Bu baxışlar Yarvinin anti-isteblişment düşüncələri ilə üst-üstə düşürdü. Trampın yanaşması hərfi mənada neoreaksionist nəzəriyyənin tətbiqi deyildi. O, fəlsəfi fikirlərə ümumiyyətlə nadir hallarda istinad edir. Bununla belə, liberal normaları sarsıtmaq, icra hakimiyyətini mərkəzləşdirmək və bürokratik səriştəni gözdən salmaq istəyi Trampın populizmi ilə Yarvinin qaranlıq, intelektual vizyonu arasında gözlənilməz bir yaxınlıq yaratdı.
Yeri gəlmişkən, Peter Til və Elon Maskın əlaqələri PayPal adlı şirkətin birgə təşkilindən başlayır. Onlar hələ də “PayPal Mafiyası” adlanan şəbəkə vasitəsilə müəyyən dərəcədə bağlı qalırlar. Elon Maskın bu gün həyata keçirdiyi klassik bürokratiyaya yönəlmiş “qətliamın” kökləri də məhz burdan qaynaqlanır.
C.D. Vens: populist-texnoloji sintezin növbəti nəsli
Til-Yarvin əlaqəsi təkcə Trampa dəstəkdən ibarət deyil. Milyarder sərmayədar olan Til sonradan yeni növ mühafizəkar “pozucuları” maliyyələşdirməyə və istiqamətləndirməyə başladı. Bu prosesin ən diqqətçəkən nümunəsi, Ohayodan yenicə Senata seçilən C.D. Vensdır. Əslində, “Hillbilly Elegy” adlı xatirəsi ilə tanınan Vens 2016-cı ildə Trampı tənqid etsə də, sonradan onu dəstəklədi. Tilin maliyyə dəstəyi və Trampın təsdiqi nəticəsində Vens Respublikaçıların ilkin seçkisində daha tanınmış namizədləri geridə qoyaraq ABŞ-ın vitse-prezidenti oldu.
Trampın implementasiyasında Yarvinin xarici siyasət plani
“Avropa üçün yeni xarici siyasət” adlı 2022-ci ildə dərc olunmuş bir essesində Yarvin ABŞ-ın xarici siyasəti barədə heyrətləndirici bir baxış ortaya qoyur. O, ABŞ-ın Avropadan tamamilə geri çəkilməsini və bununla da Rusiyanın yaranacaq güc boşluğunu doldurmasını təklif edir. İlk baxışda Yarvin bunu prinsipial bir təcridçilik forması kimi qələmə verir. Ancaq diqqətlə nəzərdən keçirdikdə burada daha geniş və daha radikal bir mövqenin dayandığı aydın olur: liberal demokratiyanın özünə qarşı dərin bir nifrət.
Yarvinin mətnində bir çoxumuzun öz-özlüyündə dəyərli hesab etdiyi məfhumlara—azad və açıq seçkilərə, qanunun aliliyinə və insanların öz hökumətlərini formalaşdırmağa haqqı olduğuna—sonsuz bir nifrətin ifadəsini görmək olur. Onun fikrincə, Ukrayna sadəcə ABŞ Dövlət Departamentinin “xaotik kuklası”dır. Beləliklə, Yarvin bu ölkənin suveren və ya legitim olmasını tamamilə rədd edir. Onun düşüncəsinə görə, bu cür dövlətlər yalnız liberal qaydaların görüntü xatirinə saxlanması üçün var və Rusiya onları yenidən ələ keçirmək istəsə, özünü sərbəst hiss etməlidir.
Yarvinə görə, liberal demokratiyanın ən böyük “cinayəti” fərdi azadlıqları və bərabərlik ideallarını önə çəkməsidir. O, dəfələrlə “anqlo-amerikan liberal” ideyalarını aşağılayır və onların Avropada yeri olmadığını iddia edir. Bunun əvəzində o, avtoritar və hətta monarxik rejimləri daha “orijinal” kimi tərifləyir, demokratiyanı isə ABŞ-ın—yəni 1945-ci ildən sonrakı dünyanın əsas himayədarının—regiondan çəkilməsi baş verərsə, asanlıqla məhv olacaq zəif bir sistem kimi təsvir edir.
Yarvinin arqumentində ən narahatedici cəhət, onun xarici siyasət “reseptini” 2024-cü ildə yenidən seçiləcək (o, bu məqaləsində Trampın 2024-cü il seçkilərində hakimiyyətə qayıdacağını proqnozlaşdırır) “ideal Trampa” güc qazandırmaq planı ilə birlikdə təqdim etməsidir. Yarvin qeyd edir ki, ABŞ Avropadakı təsirini geri çəkərək Dövlət Departamentindəki bürokratiyanı darmadağın edə və beləliklə “ekspert” adlanan şəxsləri təsirsizləşdirə bilər ki, bu da gücün tam şəkildə Ağ Evdə cəmləşməsinə şərait yaradar. Başqa sözlə, o, xarici siyasətə sülhü qorumaq və ya ortaq dəyərləri irəli aparmaq vasitəsi kimi yox, vahid liderin ölkə daxilində siyasi nüfuzunu artırmaq üçün bir alət kimi baxır. Onun iddiasına görə bu, ciddi nəzarət və tarazlıq mexanizmlərindən azad olan “güclü əl” siyasətinin nəticə verə biləcəyinə dair inamı gücləndirəcək.
Səs-küylü ifadələrin arxasında Yarvinin essesi əslində beynəlxalq sistemin liberal dirəklərini silməkdən bəhs edir. NATO, kollektiv müdafiə konsepsiyası və demokratik idarəetmə ilə bağlı onilliklər boyu davam edən ümumi razılıq onun hücumlarına məruz qalır. Yarvinə görə, insan hüquqları, öz müqəddəratını təyinetmə və fərdi azadlıqlar barəsindəki mənəvi arqumentlər “gerçək” siyasətə yaddır.
Yarvin təkcə Avropanı formalaşdıran müharibədən sonrakı prinsipləri inkar etmir, eyni zamanda hökumətin legitimliyinin idarə olunanların razılığından qaynaqlandığını bildirən maarifçilik ideyasını da silib atır. Onun üçün liberal meyilli istənilən dövlət Qərbin dəstəklədiyi bir “komediya”dan ibarətdir. O iddia edir ki, əgər bu dəstək yoxa çıxarsa həmin dövlətin daha güclü, bəlkə də avtoritar bir rejimin təsiri altına düşməsi təbiidir.
Yarvinin düşüncələrində bəlkə də ən narahatedici ünsür, yuxarıdan-aşağıya doğru idarəetmənin doğma və “əsl” olmasına dair inamıdır. Yarvinə görə demokratik iştirak bir sapma və ya ötəri bir mərhələdir ki, ondan tezliklə xilas olmaq lazımdır. Məhz bu məntiq onu monarxiyaya, hərbi xuntaya və ya hər hansı digər mərkəzləşdirilmiş idarəetmə formasına isti baxmağa sövq edir.
Şübhəsiz ki, Yarvinin Ukraynanı “saxta ölkə” adlandırması və ya ABŞ-ın Avropadan kütləvi şəkildə geri çəkilməsini təklif etməsi kimi fikirlər ana xəttə aid deyil. Amma buna baxmayaraq, onun liberal demokratiyaya yönəlik ümumi skeptisizmi bugünkü siyasi mühitin bəzi guşələrində əks-səda doğurur. Gördüyümüz kimi, populist ritorika bəzən “güclü əl” tipli idarəetməyə tələbatla üst-üstə düşür və Yarvinin essesi bu meyillərə vahid (amma təşviş doğuran) bir çərçivə gətirir.
Sonda, “Avropa üçün yeni xarici siyasət” xarici siyasətdən xeyli geniş bir məsələyə toxunur. Bu, müasir liberalizmin dayaqlarını sarsıtmağa, demokratik normaları kənara atmağa və daha iyerarxik, Yarvinin fikrincə isə daha “gerçək” bir idarəetməyə çağırışdır. Bu, qlobal qeyri-müəyyənlik və institutlara inamın azaldığı bir dövrdə antidemokratik düşüncənin necə kök saldığını və bəzilərinin liberal dəyərlərin dağılmasını nə qədər səbirsizliklə gözlədiyini göstərir.
Texno-sağ hərəkat gücləndikcə, onun ənənəvi demokratik strukturlarla toqquşması qütbləşməni daha da dərinləşdirəcək kimi görünür. Artıq Piter Til kimi şəxslər Silikon Vadisinin “pozucu” ruhundan ilhamlanaraq yeni nizamnaməyə malik şəhərlər (charter cities), dənizdə yaşayış məskənləri (seasteading) və ya kripto əsasında idarəetmə modellərini sınaqdan keçirir, hökumət nəzarətindən yayınmağın yollarını axtarırlar. Bu cür təşəbbüslər sürətlənsə, mövcud dövlətlərin legitimliyini sarsıdaraq sabit institutları rəqabət aparan suverenliklərin döyüş meydanına çevirə bilər.
Liberal Dünya Nizamının sonu?
Yarvinin Avropada Rusiyaya “azad əl vermək” çağırışı 1945-ci ildən sonrakı təhlükəsizlik düzənini potensial olaraq alt-üst edir. Belə sarsıntı ABŞ-ın qlobal ittifaqlar şəbəkəsinin çökməsinə, böyük güclər arasında rəqabət dinamikasının yenidən qurulmasına, habelə Qərbin xarici siyasətinə onilliklər boyu istiqamət vermiş kollektiv müdafiə və demokratik həmrəylik prinsiplərinin sarsılmasına gətirib çıxara bilər.
Böyük texno sərmayələr və internet şəbəkələrinin sahibləri “neo-monarxiya” və ya “CEO idarəetməsi” modellərini dəstəklədiyi müddətdəTramp dövründən sonra da demokratiyanın səmərəliliyi barədə şübhələr qalacaq. Siyasi böhran dərinləşdikcə isə daha çox lider “qətiyyətli, yuxarıdan-aşağıya doğru hərəkət” yanaşmasını əsas götürən texno-sağ modelə müraciət edə bilər. Bu da liberal demokratiyanın tərəfdarları ilə, illiberal olsa da daha “rasional” sayılan sistem təəssübkeşləri arasında onilliklər boyu davam edəcək ideoloji mübarizəyə zəmin hazırlayır.
Populist qəzəbin, elitar kapitalın və demokratiyaya qarşı radikal skeptisizmin birləşməsi, həm cəlbedici, həm də kəskin şəkildə qütbləşdirici olan yeni bir dünya görüşünün meydana çıxdığını göstərir. Tənqidçilər burada vətəndaş azadlıqlarına və müharibədən sonrakı nizamın əsaslarına təhdid görürlər, tərəfdarlar isə öz maraqlarını güdən bürokratları və köhnəlmiş ittifaqları aradan qaldırmaqla “böyüklüyü bərpa etmək” fürsətini. Bu mübahisə artıq naməlum internet bloqlarının qaranlıq künclərində qalmır, seçki kampaniyası qərargahlarında, parlament yarışlarında və əsas mühafizəkar konfranslarda gündəmə çevrilir.
ABŞ-ın doğrudan da Avropadan geri çəkiləcəyi və ya Yarvinin “CEO monarxiyası” arzusunun gerçəkləşməsinə nə qədər yaxın olduğu hələ məlum deyil. Bununla belə, bu cərəyanı və sağçı siyasəti daha da radikallaşdırmaq üçün onların təklif etdiyi yolları gözardı etmək böyük bir səhv olardı. Onların fikirləri nə sadəlöhv, nə də əhəmiyyətsizdir. Əksinə, onlar populist narazılıq və Silikon Vadisinin “pozucu” enerjisini birləşdirən alternativ bir idarəetmə modeli təqdim edirlər.
Pandemiyanın sarsıntısı, geosiyasi qeyri-müəyyənlik və Qərbin siyasi institutlarının davamlı şəkildə dalana dirəndiyi hissinin gücləndiyi bir dövrdə, bu texno-sağ ideologiyalar geniş yayılmış qorxu və narazılıqları öz hədəfinə alır.
Bu ideyaların təsirli olaraq qalacağı şübhə doğurmur. Əsas sual budur ki, demokratik prinsiplərə söykənən bir cəmiyyət həmin prinsipləri tamamilə aradan qaldırmağı hədəfləyən, yaxşı maliyyələşdirilən və intellektual baxımdan təhrikedici bir hərəkatla necə mübarizə aparacaq? Bu yeni siyasi döyüş meydanında nəticələr olduqca çətin proqnozlaşıdrılır.
Cross Media Təhlil Mərkəzi
08:37 26.02.2025
Oxunuş sayı: 37282
