Donald Trampın prezidentliyi - beynəlxalq münasibətlərdə mümkün dəyişikliklər

Donald Tramp yenidən ABŞ-nin prezidenti seçildi. Bu, beynəlxalq münasibətlərə ciddi təsir göstərə bilər. Bir çoxlarını ilk növbədə Trampın Yaxın Şərq məsələsinə münasibəti maraqlandırır. 

D. Tramp çox güman ki, İsrailə qeyd-şərtsiz dəstəyini davam etdirəcək. O, əvvəlki səlahiyyət müddətində ABŞ səfirliyini Qüdsə köçürdü, İsrailin Qolan Təpələri üzərindəki suverenliyini tanıdı və İsrailyönlü qruplar arasında mövqeyini gücləndirdi. İkinci müddət bu xətti daha da gücləndirəcək.    D. Tramp İsraillə münasibətləri normallaşdıran ərəb ölkələrinin siyahısını genişləndirmək üçün daha fəal işləyə bilər. Bu, İsrailin bölgədəki mövqeyini gücləndirəcək və İranın təsirini zəiflədə bilər, çünki yeni ölkələr İranı cilovlamaqda tərəfdaş ola bilər.

İsrail çox güman ki, qabaqcıl hərbi texnologiya və silahlar almağa davam edəcək. ABŞ və İsrailin birgə addımları İranın nüvə obyektlərinə qarşı, hətta hədəfli zərbələr endirmək üçün də mümkündür.

Fələstin üçün vəziyyəti çətinləşdirir. D. Tramp İordan çayının qərb sahilində İsrailin ilhaqlarını tanımaq siyasətinə qayıda və Fələstinə dəstəyi azalda bilər. Bu, münaqişəni daha da gərginləşdirəcək və daha bir gərginliyə səbəb ola bilər.

Tramp çox güman ki, İrana qarşı iqtisadi təzyiq siyasətini bərpa edəcək, sanksiyaları artırmağa və ölkəni təcrid etməyə çalışacaq. O, Bayden dövründə başlanmış nüvə danışıqlarını yenidən başlatmaq üçün istənilən cəhddən imtina edə bilər və çox güman ki, sanksiyaların yüngülləşdirilməsi üçün daha sərt şərtləri irəli sürəcək. Onun əvvəlki prezidentliyi dövründə ABŞ nüvə sazişindən (JCPOA) çıxdı və İranı bir neçə dəfə hərbi güclə hədələdi. İran nüvə inkişafını bərpa edərsə, D.Trampın daha radikal hərəkətlərinə səbəb ola bilər. ABŞ çox güman ki, regional müttəfiqləri (Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, İsrail) vasitəsilə İrana təzyiqi artıracaq və xüsusilə Suriya, Livan və Yəməndə İran ambisiyalarını cilovlamaq cəhdlərini dəstəkləyəcək.

D. Tramp İrana qarşı körfəz ölkələrinin daha fəal koalisiyasının yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edə bilər. Bu, İranı özünün regional ittifaqlarını yaratmağa, Rusiya və Çinlə əməkdaşlığı gücləndirməyə sövq edə bilər. D. Trampın dövründə ABŞ-nin açıq şəkildə İsraili dəstəkləməsi və İranı təcrid etməyə çalışması ilə regionun daha da qütbləşməsi ehtimalı var. Bu, Yaxın Şərqdə maraqlar balansı pozulduğundan gərginliyi artıra və yeni münaqişələrə səbəb ola bilər. Əgər o, Yaxın Şərqdə münaqişəni tezliklə İsrailin xeyrinə həll edə bilməsə və bu müharibə uzansa, ABŞ Yaxın Şərqdə İsraili dəstələməkdən imtina edə bilər. Çünki bu münaqişə uzandıqca, ABŞ maliyyə və hərbi baxımdan böyük itkilərlə üzləşə bilər. ABŞ xalqının D.Trampdan sosial-iqtisadi gözləntilərini və amerikalılar arasında Netanyahu hökumətinə qarşı narazılıqların artdığını nəzərə alsaq, o, müəyyən müddətdən sonra amerika xalqı və İsrail arasında seçim etmək məcburiyyətində qala bilər. Bu durumun reallaşması mümkündür. Çünki Yaxın Şərqdə münaqişənin dərinləşməsi və uzanması ehtimalı böyükdür. D.Tramp amerika xalqının mənafeyinə uyğun hərəkət etməsə, ABŞ ştatlarının mərkəzdən qaçması prosesi genişlənə bilər.

D. Tramp Rusiya ilə münasibətləri yaxşılaşdırmaq və ola bilsin ki, sanksiyaları yumşaltmaq istəyi ilə tanınır. Onun administrasiyası Ukrayna ilə bağlı siyasətinə yenidən baxa bilər ki, bu da onun ABŞ-dan, xüsusən də hərbi sahədə dəstəyinə təsir edə bilər. Belə bir siyasət Rusiyanın Avropada təsirinin artmasına və ABŞ-nin NATO-dakı müttəfiqlərini narazı sala bilər.    

D. Tramp Çinə qarşı sərt siyasətlər, o cümlədən ticarət sanksiyaları və Çin texnologiyasına məhdudiyyətlər tətbiq edib. İkinci müddət bu xətti gücləndirə bilər ki, bu da gərginliyin artmasına, ticarət müharibəsinə, texnologiya və müdafiə sektorlarında rəqabətin artmasına səbəb ola bilər. Bu, ABŞ-nin Asiyada yeni ticarət tərəfdaşları axtarışına da səbəb ola bilər.

D. Tramp NATO-nu qeyri-mütənasib töhfələrə görə tənqid edib və müttəfiqlərini müdafiə xərclərini artırmağa məcbur edib. O, Ağ Evə qayıdanda, Avropa ölkələrinə hərbi büdcələrini artırmaq üçün təzyiqlər gözləyə bilərik. Bu, NATO daxilində parçalanmalara səbəb ola bilər və alyansın birliyinə təsir edə bilər.

D. Tramp iqlim sazişlərini tənqid edib və yenidən onlardan çıxa və ya emissiyaların azaldılması ilə bağlı ABŞ öhdəliklərini zəiflədə bilər. Bu, çox güman ki, Avropa ölkələrinin tənqidinə səbəb olacaq və ABŞ-nin iqlim məsələlərində digər dövlətlərlə əməkdaşlığını pisləşdirəcək.

D. Trampın hakimiyyəti dövründə ABŞ-ın Cənubi Qafqazla münasibətləri dəyişilə bilər. O, enerji layihələrinə və Cənubi Qafqazdan keçən nəqliyyat dəhlizlərinə diqqəti artıra bilər. Xəzər neftinin və qazının Avropaya nəqli kimi layihələrin dəstəklənməsi Aİ-nin Rusiyanın enerji resurslarından asılılığını azalda bilər. Bu, Azərbaycana enerji tərəfdaşı kimi daha böyük rol verərdi.

D. Tramp Rusiyaya yaxınlaşmağa meylli ola bilər ki, bu da ABŞ-nin Cənubi Qafqaz da daxil olmaqla, Rusiyanın təsirinin tarixən yüksək səviyyədə olduğu regionlara münasibətinə təsir göstərə bilər. Bu, çox güman ki, NATO və Avropa İttifaqı ilə inteqrasiyaya can atan Gürcüstanda narahatlıq yaradacaq. Rusiyaya təzyiq azalarsa, Gürcüstan təhlükəsizlik baxımından ABŞ-dan daha az dəstək hiss edə bilər. Ukrayna da tədricən bu dəstəkdən məhrum ola bilər. Rusiya bundan qazana bilər. Buna görə də, V. Putin D. Tramp ilə görüşməyə və ona maraqlı təkliflər təqdim etməyə tələsir. Təbii ki, Türkiyə də D. Trampı öz tərəfinə çəkməyə çalışacaq. D. Trampın Ərdoğanla yaxın əlaqələri var idi və Qafqaz regionunda yenidən Türkiyə ilə əməkdaşlıq edə bilər. Bu, Türkiyənin regionda, xüsusən də Azərbaycanda mövqelərinin güclənməsinə səbəb ola bilər.

D. Tramp iqtisadi və təhlükəsizlik prioritetlərinin xeyrinə humanitar yardımı kəsə bilər. Bu, islahatlar və inkişaf üçün ABŞ-dan əhəmiyyətli yardım alan Ermənistan və Gürcüstana təsir edəcək. Maliyyələşdirmə azalarsa, bu ölkələr mümkün dəstək itkisini kompensasiya etmək üçün Aİ və ya Çin kimi digər güclərlə əlaqəni artıra bilər.

D. Tramp NATO-ya şübhə ilə yanaşsa da, Qafqazda Amerikanın təsirini nümayiş etdirmək üçün Gürcüstandan strateji tərəfdaş kimi istifadə edə bilərdi. Ancaq Rusiya potensial tərəfdaş kimi görünsə, ABŞ Moskvanı təxribata çəkməmək üçün Gürcüstanın NATO-ya inteqrasiyasına ehtiyatla yanaşa bilər.

Ümumiyyətlə, D. Trampın dövründə ABŞ çox güman ki, diplomatiyada daha az çevik olacaq və xüsusi strateji qazanclara diqqət yetirəcək ki, bu da xüsusilə böyük güc rəqabəti fonunda regionu çətinləşdirə bilər.

Donald Tramp Çinin “Bir Kəmər və Bir Yol” Təşəbbüsünü (BRI) tənqid edib. Dünyada nəqliyyat və ticarət yollarının inkişafına yönəlmiş bu nəhəng Çin infrastruktur layihəsi, ilk növbədə D. Tramp administrasiyası tərəfindən Pekinin qlobal səviyyədə iqtisadi və siyasi təsirini genişləndirmək cəhdi kimi qəbul edilmiş və bu, ABŞ maraqlarına təhlükə kimi qəbul edilmişdir. D. Trampın mövqeyi BRI-yə qarşı mənfi olaraq qalacaq. D. Tramp çox güman ki, Çin investisiyaları ilə rəqabət apara biləcək alternativ layihələrin yaradılmasını təşviq edəcək. Ola bilsin ki, o, BRI-da iştirak edən ölkələrə digər investisiya imkanları və ya Çindən asılılığını azaltmaq üçün ABŞ və müttəfiqləri ilə əməkdaşlıq təklif edəcək.
D. Trampın dövründə ABŞ Hindistan, Yaponiya və Avstraliya kimi BRI daxilində Çinin təsirindən narahat olan dövlətlərlə əlaqələri gücləndirə bilər. Bir seçim, Çin təsirini tarazlaşdırmaq və BRI-nin böyüməsini məhdudlaşdırmaq üçün strateji tərəfdaşlığı dərinləşdirmək olardı. D. Tramp Çinə və onun BRI-də iştirak edən şirkətlərinə, xüsusən də limanlar və telekommunikasiya kimi kritik texnologiya və infrastruktur layihələrinə gəldikdə yenidən tariflər, sanksiyalar və ya digər iqtisadi tədbirlər tətbiq edə bilər. BRI-nin fəal şəkildə inkişaf etdiyi Afrika, Asiya və Latın Amerikasında Çinin strateji yerlərə çıxışını məhdudlaşdırmaq cəhdləri ola bilər.

D. Tramp çox güman ki, BRI-dən çıxmaq istəyən və ya Çindən asılılığını azaltmaq istəyən ölkələrə iqtisadi təşviqlər, ticarət sazişləri və hərbi dəstək təklif etməklə onları təşviq edəcək. Bu, ABŞ-ın alternativ layihələri təşviq edə biləcəyi beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə maliyyələşməni əhatə edə bilər. D. Tramp administrasiyası ilk növbədə BRI-yə strateji təhlükə və Çinin yumşaq gücünün genişləndirilməsi kimi baxır. Buna görə də, çox güman ki, o,  ABŞ BRI ölkələri üçün Çindən asılılığın borc, iqtisadi müstəqilliyin pisləşməsi və daxili siyasətə təsiri kimi mümkün riskləri vurğulayaraq informasiya kampaniyasını gücləndirəcək. O, ABŞ Çinlə qarşıdurmada daha da aqressiv mövqe tuta, “Bir kəmər və yol” təşəbbüsünün təsirini məhdudlaşdırmağa çalışa və ABŞ-ın qlobal iqtisadiyyatda və təhlükəsizlikdə hökmranlığını qoruyub saxlamaq üçün alternativ layihələr yarada bilər.

Donald Tramp artıq Ukraynaya genişmiqyaslı dəstəyə şübhə ilə yanaşdığını bildirib və çox güman ki, daxili məsələlərə diqqət yetirmək üçün yardımı əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər. O, həmçinin Avropanı Ukraynaya dəstək üçün əsas məsuliyyəti öz üzərinə götürməyə çağıra bilər ki, bu da ABŞ-ın hazırkı dəstəyini zəiflədə bilər.

D. Tramp Rusiya ilə münasibətləri yaxşılaşdırmaq istəyi ilə tanınır və o, Ukraynanı gündəmə gətirəcək danışıqlara başlaya bilər. Bu, Kiyevə kompromislər və ya güzəştlər tapmaq üçün təzyiqə gətirib çıxara bilər ki, bu da həm Ukrayna daxilində, həm də onun müttəfiqləri arasında narahatlıq yarada bilər. D. Tramp münaqişənin diplomatik yolla həllində daha fəal təkid edə və sülh danışıqlarını dəstəkləyə bilər. Bununla belə, o, Ukraynanın maraqlarına zidd ola biləcək kompromisləri, məsələn, ərazi bütövlüyü məsələlərində təşviq etməyə meylli ola bilər. D. Tramp sanksiyalar vasitəsilə Rusiyaya təzyiqi azalda bilər ki, bu da Ukraynanın mövqeyinə mənfi təsir göstərəcək və Rusiyaya münaqişəni davam etdirmək üçün iqtisadi imkanlar verəcək. Bu cür sanksiyaların yüngülləşdirilməsi Avropa müttəfiqləri, xüsusən də Rusiyaya qarşı sərt mövqeli ölkələr arasında etirazlara səbəb ola bilər.

D. Tramp ABŞ-nin NATO-dakı rolunu azaltsa, bu, alyansda Ukraynaya ümumi dəstəyi zəiflədə bilər. Avropalı müttəfiqlər özlərini daha az təhlükəsiz hiss edə və daha çox öhdəlik götürə bilərlər, lakin çətin ki, ABŞ-ın rolunu kompensasiya edə bilsinlər. D. Tramp Rusiyaya qarşı “təxribatların” qarşısını almaq üçün Ukraynanın NATO və ya Aİ-yə inteqrasiyasını sürətləndirməyi dəstəkləməyə bilər. Bu, Ukraynanın Qərbə inteqrasiya prosesini ləngitəcək və onun siyasi mövqeyini zəiflədəcək. D.Tramp Avropada təhlükəsizlik məsələlərindən daha çox daxili məsələlərə diqqət yetirərək “Öncə Amerika”ya diqqət yetirə bilər. Bu, ABŞ-ın strateji tərəfdaşı kimi Ukraynaya marağın azalmasına səbəb ola bilər.

Dəstəyin mümkün azaldılması nəticəsində Ukrayna çətin vəziyyətə düşəcək və çox güman ki, Aİ, Böyük Britaniya və digər Avropa ölkələrinə daha çox bel bağlamalı olacaq. Belə bir vəziyyət Rusiyanın regionda təsirini gücləndirə və münaqişənin gedişatını dəyişə bilər, Şərqi Avropada gələcək beynəlxalq qüvvələr balansını təhdid edə bilər.

Rauf Məmmədov
Cross Media Analitik Qrupunun eksperti, fəlsəfə doktoru