Müasir İranın milli mənzərəsi və milli qüvvələr

İranda milli şuur, millətçilik ideyaları haqqında düşünərkən, onların müasir dünyanın çox-çox xalqlarının keçdiyi təkamül yolundan fərqli bir inkişaf keçdiyini görürük. Uzun tarixi mərhələdə “dini millət” ideyası İranda kök salıb və bir çox xalqların həyatında iz buraxıb.

Fevral inqilabından az bir müddət sonra İran-İraq müharibəsi başlandı ki, bu müharibəyə kütləvi şəkildə gənclərin səfərbər olunması lazım idi. Bu zaman Xomeyni gənclərlə görüşdı onlara taxtadan kiçik açarlar təqdim edərək “bu, behiştin açarıdır, ölərsənsə behiştə gedəcəksən” deyirdi və bu da işə yarayırdı. Belə bir mənzərənin mümkünlüyü Xomeyni və təzə yaranmış İslam respublikasının xidmətləri deyildi. Ölkə əhalisini kütləvi cəhalətdə saxlayan mənfur pəhləvi rejimi idi.

İndi bu üsullar işə yaramayacaq. İranda yeni, internet nəsli yaranıb və onları qapalı qapılar arxasında saxlamaq, onlara behiştin açarını vermək və ya “cəmkərandan məktub” vermək artıq fayda verməz.

Bu mərhələdə İranın ən passionar gəncliyi Azərbaycan Türk gəncləridir. Bu gənclərin qarşısında Türkiyə və Azərbaycan dövlət modelləri mövcuddur və onların əksəriyyəti milli dəyərlərə bağlı gənclərdirlər.

İranda millətçiliyin qabarıq ifadə formalarından ən əsas olanı dil problemidir. Tehran küçələrində danışılan fars dili Qacarlar zamanında formalaşmış bir dil olaraq İranın hal-hazırda siyasi dövlət dilinin əsasını müəyyənləşdirir. Bu fars dilində çox sayda türk və ərəb sözləri mövcuddur.

İranın siyasi elatası rəsmi kürsülərdə çıxış edən bir şirazlıya həsədlə qulaq asaraq “mən də beləcə fars dilində danışmaq istərdim…” xəyallarına dalırlar. Çünki, hələ də rəsmi kürsülərdən çıxış edənlərin ləhcəsində türk, kürd, bəluc və ya xorasanlı olması çox zamanlar açıq-açığına hiss olunur. Ən yaxşı halda danışanın tehranlı oldugu məlun olur ki, bu da rəsmi dil norması olaraq qəbul edilir.

Farsların əsas dil mədəniyyəti daşıyıcıları şirazlılardır. İsfahan, Yəzd və lorların, dil mərkəzinə yaxın olan əyalətlərində danışıq bir qədər əsas mədəni dil daşıyıcılarından fərqlənir. Burada istifadə olunan kəlmələrlə yanaşı pafos və ifadəlilik də rol oynayır. Məsələn tehranlılar “təşəkkür” deyər, şirazlılar “sepəsqozarəm” deyər. Dogrudur ki, son on ildə fars millətçiləri klassık fars sözlərini kütləvi dövriyyəyə salmaq istəsələr də geniş dəstək ala bilmirlər. Eləcə də, İran dil qrupuna mənsub digər xalqlar da bu prosesdə iştirak etmirlər. Belə ki, bəxtiyarilər, giləklər, mazilər və bir çox İran dilli xalqlar vahid fars dili kultuna inteqrasiya olunmurlar, çünki, fars dilli elita onları özlərinə bərabər hesab etmir.

Şiraz ətrafı regionlarda özünü iranlı olaraq təqdim edən, əsasən müsəlman kimi tanınan farslar gizli zərdüşt təəssübkeşləridirlər ki, onlar da səslərini çıxara bilmirlər. Bəzən Kruuşdan, Daryuşdan danışmaq istədikdə ağızlarından vurub geri qaytarırlar. İranın Amerikada yaşayan və özünü “cavid şah” elan edən Pza Pəhləvi hal-hazırda fars dili təmizliyinin ən böyük təbliğatçısıdır. Fars olmadığına baxmayaraq farslardan daha artıq canfəşanlıq edir, bu mövzunu özünün proqramına çevirib və İranda yenidən şah olmağa çalışır.

İranda, bu gün də dominant və multikultural dil yalnız türk dilidir. Güney azərbaycanlılarla yanaşı İranda Xorasan türkləri, qaşqailər, əfşarlar, türkmənlər, şəhriyarilər və İranın cənubunda yaşayan, müxtəlif toponimlərlə adlandırılan türkdillilər heç zaman qarşıdurma və düşmənçilik etməyiblər. İranın bütün türkdilli qrupları üçün Təbriz doğma şəhərdir və Azərbaycan ata yurdudur. Məsələn, şəhriyarilər Tehranın cənubunda yaşasalar da onların dillərini rahat anlamaq olmur. Lakin, bu zaman  çox səliqə ilə Tehran fascasına keçərək qarşılıqlı ehtiramı qoruyurlar. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Şəhriyarilərin ləhcəsi Dərbənd azərbaycanlılarının ləhcəsinə çox yaxındır.

Belə olduğu halda problemə çevrilən mövzu nədir və Azərbaycan türkcəsinin dominantlığına mane olan səbəblər haradan qaynaqlanır?

Əvvəla, qeyd etdiyimiz kimi Qacarlardan qalmış və özünü tehranlı  kimi təqdim edən bir qrup “pedəri bozorge mən tork bude” (mənim babam türk olub) deyərək irançılıq ideyalarını yayan marginallardır. İkincisi, təxminən say etibarı ilə elə bu qədər də pəhləvilər nəslindən olan və ya pəhləvilər zamanı dövlət qurumlarında “xoş günlər görmüş” vəzifəli şəxslərin övladlarıdır. Üçüncüsü, din xadimləridir və onlara ərəb dilini bilməklə yanaşı İran cografiyasında olan təsir dairəsində vahid kommunikasiya dili lazımdır və buna görə də irançılıq ideyalarının aktiv təbligatçılarıdırlar. Dördüncü qrup İranın ucqarlarından gələrək müxtəlif yollarla İran İslam Respublikasının müxtəlif qurumlarında özlərinə yer tutmuş, özlərinin uşaqlıq və gənclik illərində yaşadıqları komplekslərdən qurtararaq yeni həyatını irançılıqla ifadə edənlərdir. Bu qrup, həyatı boyu tehranlı olmaq arzusunda olub və nəhayət arzusuna çatanlardırlar. Bu qrupa məxsus bir kürd əsilli tehranlı Kürdüstandan gələn böyük qardaşını qarşılamaq üçün avtovağzala oğlunu göndərir və qardaşının kürd milli paltarında gələcəyini bildiyində sakitcə oğlunun qulağına deyir: “Əmini apar evə, paltarını dəyişdirsin, sonra çıxın adam içinə”.

Qeyd olunan qruplar İran cəmiyyətində əhalinin təxminən beş faizini təşkil edir. Faiz olaraq az olsalar da bu qruplar cəmiyyətdə nüfuzu, yüksək mövqeyi olan, sərvətli, mülkiyyətli və təsir imkanları olan kateqoriyadır. Bu qrupun nümayəndələri qarışıqlıq vəziyyətində qaçmağa, sərvətləri üçün daha sakit məkanlarda məskunlaşmağa təmaüllüdürlər.

İranın böyük milli hərəkat potensialı yenə də, həmişəki kimi azərbaycanlılardır. Onlarla yanaşı, Kürdüstanda, Xuzustanda, Bəlucistanda da ciddi milli oyanış özünü göstərməkdədir.

İranın milli regionlarının iqtisadi potensialı zəif olduğundan demək olar ki, bütün əyalətlər mərkəzdən asılı vəziyyətdədirlər  və bu da mərkəzə bağlılıq şəraiti yaradır, milli qruplaşmaların genişlənməsinə ciddi mane törədir. İqtisadiyyat 45 ildir ki, embarqo, beynəlxalq təcrid altındadır və iqtisadi idarəetmə, bank sistemi, pul tədavülü feodal dövrü üsulu ilə idarə olunur.

 İranda geniş milli hərəkatın məyusedici əsas amilləri də məhz bundadır. Kürd milli hərəkatı əsasən əşirətlərin insan potensialına və İraq kürdlərinin maliyyə dəstəyinə söykənir. İranın cənubunda yaşayan ərəblər uzun müddət mərkəzin repressiyalarından yaxa qurtarmaq üçün təşkilatlanıb və ərəb ölkələrinin geniş dəstəyini alıb. Bəluclar Pakistandakı bəluc muxtariyyatının dəstəyinə arxalanır. Xorasanda milli hərəkat klassik sünnü islam cərəyanlarına əsaslanır və çox radikal silahlı qüvvələrə malikdirlər.

Göründüyü kimi, dağılmaqda olan İran İslam Respublikasında kimin daha ayıq və öngörən olması yaxın zamanlarda üzə çıxacaq. Burada, hiyləgər və bir cilddən başqa cildə girməyi yaxşı bacaran İranın ənənəvi din xadimləri faktorunu da nəzərdə tutmaq lazımdır.

Pərviz Kazımi

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru