Türk Dövlətləri Təşkilatı: Strateji hədəflər, çağırışlar və perspektivlər

I yazı

Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) türksoylu, mədəni və tarixi əlaqələrə malik ölkələri bir araya gətirən hökumətlərarası bir təşkilatdır. 2009-cu ildə yaradılmış (ilk olaraq Türk Şurası adıyla və 2021-ci ildə yenidən adlandırılmış) bu təşkilatda Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistan tamhüquqlu üzvlər, Macarıstan və Türkmənistan isə müşahidəçi kimi iştirak edir. TDT türk ölkələri arasında siyasi, iqtisadi, mədəni və təhlükəsizlik sahələrində əməkdaşlığı gücləndirməyi hədəfləyir.

Strateji və geosiyasi əhəmiyyəti

TDT-nin bir çox üzv ölkəsi, xüsusilə Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan, təbii ehtiyatlarla, xüsusilə neft və təbii qazla zəngindir. Təşkilat enerji infrastrukturu, boru kəmərləri və paylanma kanalları üzrə əməkdaşlığı təşviq edir. Türkiyə Avropaya körpü rolunda çıxış edərək, bu ölkələrə Qərb enerji bazarlarına çıxış imkanı verir. TDT siyasətləri koordinasiya edərək, Avrasiyada enerji təhlükəsizliyini və iqtisadi inteqrasiyanı gücləndirmək, potensial olaraq Avropanın Rusiya enerjisindən asılılığını azaltmaq istiqamətində əvəzsiz potensiala malikdir. 

TDT Rusiya və Çin tərəfindən idarə olunan marşrutlara alternativ olaraq, Asiyanı Avropa ilə bağlayan və Mərkəzi Asiyadan keçərək Xəzər dənizi və Türkiyə vasitəsilə keçən Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (Orta Dəhliz) kimi əlaqə koridorları yaratmağa çalışır. Bu əlaqə qlobal ticarətdə türk dövlətlərinin rolunu gücləndirir və üzvləri beynəlxalq ticarətdə mühüm tranzit nöqtələrinə çevirir.

TDT həmçinin, təhsil, media və turizm təşəbbüsləri vasitəsilə ortaq mədəni və dil kimliyini gücləndirir. Türk kimliyini qoruyaraq, TDT türkdilli əhali üzərində təsirini artırır. Bu həmrəylik üzv ölkələr arasında kollektiv siyasi kimliyin formalaşmasına kömək edə bilər.

Geosiyasi baxımdan TDT üzv ölkələrə ekstremizm, separatizm və transmilli cinayətkarlıq kimi regional təhlükəsizlik təhdidlərinə cavabları müzakirə etmək və koordinasiya etmək imkanı yaradır.

Qurum açıq şəkildə Rusiya və Çinə qarşı mövqe tutmasa da, Mərkəzi Asiyada iqtisadi müstəqilliyi və alternativ ticarət marşrutlarını təşviq edərək bu güclərin təsirini azaltmağı hədəfləyir.

Təşkilatın hədəflərinə iqtisadi inteqrasiya və inkişaf, Türk kimliyinin qorunması və təşviqi, suverenlik və müstəqilliyin qorunması, sülh və sabitliyin təmin edilməsi kimi məsələlər daxildir.

Çağırışlar və məhdudiyyətlər

Qeyd etmək lazımdır ki, TDT qarşısında bütün beynəlxalq təşkilatlarda olduğu kimi müxtəlif çağırışlar da dayanır. Belə ki, ümumi maraqlar birgə addımların təşviqedici mexanizmi kimi çıxış etsə də, hər bir üzv  ölkənin özünün siyasi maraqları da yox deyil. Məsələn, təşkilatın bəzi üzv dövlətləri tarixi yoldan asılılıq, coğrafi yaxınlıq səbəbində bəzi regional güclərdən daha çox asılıdır. Eyni zamanda TDT üzv dövlətləri Rusiya və Çinlə kimi regional güclərlərlə maraqlarını balanslaşdırmağa da meyllidirlər. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, TDT üzvləri arasında iqtisadi, təbii resurslarla çıxış cəhətdən mövcud fərqliliklər əməkdaşlığın ciddi çağırışlarından biri kimi qarşıda durur. Nəhayət, TDT hələ nisbətən gənc bir təşkilatdır və bu da özünü ciddi siyasi, geosiyasi və iqtisadi qərarların verilməsində daha aydın şəkildə biruzə verir.

Bununla yanaşı, Türk Dövlətləri Təşkilatı türkdilli xalqlar arasında birliyi təşviq edir, regional iqtisadi və təhlükəsizlik əməkdaşlığını gücləndirir və Avrasiyada müstəqil geosiyasi mövqeyi təşviq edir.

Türk Dövlətləri Təşkilatını (TDT) gücləndirmək və onu xarici təhdidlərə qarşı daha davamlı və dayanıqlı bir təşkilata çevirmək üçün bir neçə strateji addım nəzərdən keçirilə bilər. Bu addımlar TDT-nin institutsional potensialını artırmağa, üzv dövlətlər arasında birliyi gücləndirməyə və xarici təsirlərə qarşı həssaslığı azaltmağa yönəlməlidir.

1.    İqtisadi inteqrasiyanı və qarşılıqlı asılılığı gücləndirmək

TDT region daxilində ticarətin, investisiyaların və ortaq infrastruktur layihələrinin artmasına yönəlmiş vahid iqtisadi strategiyadan faydalana bilər. Bu, üzv dövlətlər arasında malların və xidmətlərin hərəkətini asanlaşdırmaq üçün azad ticarət sazişləri, gömrük ittifaqları və ya xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasını əhatə edə bilər.

Xəzər dənizi vasitəsilə keçən Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (Orta Dəhliz) Rusiya-dominant marşrutlara alternativ kimi çıxış edə bilər. Bu dəhlizə sərmayə qoymaqla, TDT Asiya və Avropa arasında müstəqil və sabit bir ticarət yolu yarada bilər, bu da regionun iqtisadi suverenliyini gücləndirə bilər.

Böyük miqyaslı infrastruktur, texnologiya və enerji layihələrini dəstəkləmək üçün xüsusi investisiya fondunun yaradılması inkişaf və dayanıqlıq üçün resurs təmin edə bilər. Bu fond Çinin Bir Kəmər, Bir Yol Təşəbbüsü (BRI) kimi xarici maliyyə mənbələrindən asılılığı azaltmaq üçün layihələrin maliyyələşdirilməsində istifadə edilə bilər.

2.    Təhlükəsizlik və müdafiə çərçivəsini yaratmaq

TDT daxilində ümumi təhlükəsizlik şurasının yaradılması ekstremizm, terrorizm və transmilli cinayətkarlıq kimi ümumi təhlükəsizlik təhdidlərinin əlaqələndirilməsinə imkan verə bilər. Bu orqan, üzv dövlətlərin təhlükəsizlik təhdidlərinə kollektiv şəkildə cavab verməsinə kömək edərək, xarici güclərin regionu sabitləşdirməsini çətinləşdirə bilər.

Kiber təhlükələr, terrorizm və xarici müdaxilə kimi potensial təhdidlər barədə üzvlərin məlumat mübadiləsini təmin edən ümumi kəşfiyyat mübadilə mexanizminin yaradılması daxili təhlükəsizliyi gücləndirə və hər bir üzv dövlətin dayanıqlığını artırmağa töhfə verə bilər.

3.    Enerji təhlükəsizliyini və müxtəlifləşməni təşviq etmək

Enerji resurslarını təmin etmək və Rusiyadan və digər xarici oyunçulardan asılılığı azaltmaq üçün TDT enerji ittifaqı qura bilər. Bu ittifaq enerji siyasətlərini əlaqələndirə, bərpa olunan enerji sahəsində investisiyaları təşviq edə və enerji ticarəti və boru kəmərləri kimi sərhədlərarası enerji infrastrukturunu asanlaşdıra bilər.Həmçinin, Orta Dəhlizin enerji nəqli üçün gücləndirilməsi, Mərkəzi Asiyadan enerji resurslarının Avropa bazarlarına Rusiya üzərindən keçmədən çatdırılmasını təmin edər. Eyni zamanda, bu ittifaq bərpa olunan enerji mənbələrinə sərmayə qoymaqla enerji resurslarının şaxələndirilməsi TDT üzvlərinin xarici enerji idxalından asılılığını azalda bilər.

4.    İnstitutsional potensialı və idarəetmə bacarıqlarını gücləndirmək

TDT Katibliyinin səlahiyyətlərini genişləndirmək və ona daha çox resurs ayırmaq qərarların icrasında və üzvlər arasında koordinasiyanın yaxşılaşdırılmasında təsirliliyi artıra bilər. Ticarət, müdafiə, enerji və təhsil kimi sahələr üzrə komitələr quraraq TDT-ni daha effektiv təşkilata çevirmək olar. Üzv dövlətlər arasında münaqişələri həll etmək üçün formal mexanizmin  yaradılması isə birliyin qorunmasına və siyasi böhran zamanı daha çevik addımların atılmasına ciddi töhfə verə bilər. 

5.    Diplomatik birlik və xarici siyasət koordinasiyasını gücləndirmək

Əsas beynəlxalq məsələlərdə birgə mövqelər qəbul etmək TDT-nin qlobal nüfuzunu və etibarını artırar. Pakistan, Yaponiya və Körfəz ölkələri kimi maraq doğuran dövlətlərlə müttəfiqliklər qurmaq TDT-nin geosiyasi təsirini gücləndirməyə kömək etmiş olar. Həmçinin, müşahidəçi dövlətlərlə, məsələn, Macarıstanla və digər potensial tərəfdaşlarla əlaqələri dərinləşdirmək TDT-nin beynəlxalq təsirini daha da artırar.

6.    İqtisadi və Texnoloji Müstəqilliyi Təşviq Etmək

Təhlükəsiz və müstəqil texnologiya infrastrukturları üzərində əməkdaşlıq etmək kibertəhdidlərdən qorunmağa və xarici texnologiyadan, xüsusilə Çindən və Rusiyadan asılılığı azaltmağa kömək edə bilər. Rəqəmsal platformalar, elektron ticarət və fintech infrastrukturu yaratmaq üzv dövlətlərin iqtisadiyyatlarını müasirləşdirər. Regional təchizat zəncirləri, sənaye layihələri və kənd təsərrüfatı sahəsində əməkdaşlıq üzv dövlətlərin xarici məhsullardan asılılığını azalda bilər.

7.    Xarici təbliğata və təsirə qarşı mübarizə

TDT üzv dövlətləri hədəfləyən dezinformasiya və xarici təbliğata qarşı mübarizə aparmaq üçün vahid cavablar hazırlaya bilər. Türk mədəniyyətini qlobal miqyasda tanıtmaq isə təşkilatın beynəlxalq imicini gücləndirə bilər. Nəhayət, bu məqsədlə TDT Avropa, Şimali Amerika və digər yerlərdəki türk diasporaları ilə əlaqələrini möhkəmləndirə bilər.

Bu strategiyaları həyata keçirməklə Türk Dövlətləri Təşkilatı xarici təzyiqlərə davamlı olan güclü, birgə və dayanıqlı bir təşkilat qura bilər. İqtisadi, təhlükəsizlik, mədəni və diplomatik əlaqələri gücləndirərək və institutsional potensialı artıraraq, TDT Avrasiyada əhəmiyyətli bir geosiyasi aktora çevrilə bilər.

Nicat Məmmədli
Cross Media Analitik Qrupunun eksperti