Siyasi
Xalqın Taxtı: Monarxiya və yeni dövlətçilik etikası
Biz elə bir dövrdə yaşayırıq ki, texnokratik bayağılıq və populist isteriya qarşısında millət öz böyüklüyünə layiq bir simvol axtarışındadır. Xalq – istər müharibədə, azadlıqda, iqtisadi yüksəlişdə, istərsə də sivilizasiyanın yenilənməsində – zəfər qazandıqda, artıq sadəcə xalq deyil, yenidən doğulmuş bir siyasi cəmiyyətdir. Bu yenidən doğuluş isə suveren bir ruha ehtiyac duyur. Millətin yüksəlişi anlarında çətinliklərdə bərkimiş və zəfər qazanmış xalqın qarşısında müqəddəs bir zərurət doğur: bu ruhu suveren bir təcəssümə çevirmək. Zəfər qazanmış xalq, qurban və birlik vasitəsilə qürurunu sübut etdikdən sonra, təkcə institutlara deyil, həm də öz zəfərinin canlı simvoluna ehtiyac duyur. Belə bir simvol isə Monarx şəxsində təcəssüm tapır. Monarxın suverenliyi artıq ilahi haqq anlayışına deyil, xalqın ortaq iztirabı, qazandığı zəfər və tarixin bəxş etdiyi əxlaqi imperativdən doğan dünyəvi müqəddəsliyə söykənir.
Dəyişən dünya nizamı, soyuq müharibədən sonrakı dövrün əsasını təşkil edən liberal ideyaların və institusional çərçivələrin getdikcə köhnəldiyini üzə çıxarır. Multilateralizmi, liberal demokratiyanı və sərbəst bazar kapitalizmini qorumaq üçün yaradılmış qurumlar artıq bu günün mürəkkəb problemlərini — çoxqütblü güc rəqabətlərindən və texnoloji dəyişikliklərdən tutmuş iqlim böhranlarına və sosial-iqtisadi bərabərsizliklərə qədər — həll etməkdə səmərəsiz görünür. Bu şəraitdə idarəetmə strukturlarının yeni geosiyasi reallıqları, dəyərləri və dəyişən iqtisadi-siyasi hədəfləri əks etdirməsi üçün təcili şəkildə yenidən təsis edilməsinə ehtiyac var. Gələcəyin siyasi nizamı daha çevik, inklüziv və parçalanmış olsa da bir-biri ilə sıx əlaqəli dünyanın dinamikasına cavab verə bilən olmalıdır.
Eyni zamanda, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası və şanlı qələbəsi ilə nəticələnən tarixi dönüş nöqtəsi, ölkənin siyasi-hüquqi arxitekturasının da yeni reallıqlara uyğun şəkildə yenidən nəzərdən keçirilməsini zəruri edir. Uzun illər işğal və münaqişə şəraitində formalaşmış hüquqi və institusional sistem artıq bugünkü milli prioritetləri, regional liderlik iddiasını və post-münaqişə mərhələsinin kompleks çağırışlarını tam şəkildə əks etdirmir. Azərbaycanın artan strateji çəkisi, dəyişən təhlükəsizlik mühiti və yeni iqtisadi-sosial vizionu daha çevik, dayanıqlı və gələcəyə yönəlmiş idarəetmə modelini tələb edir. Bu baxımdan, yeni Konstitusiya təkcə hüquqi sənəd deyil, həm də suverenliyimizin təntənəsini, milli həmrəyliyimizi və müasir dövlətçilik fəlsəfəmizi ifadə edən əsas platforma olmalıdır. Yeni dövrün ruhuna uyğun hazırlanacaq Konstitusiya Azərbaycanın güclənmiş mövqeyini beynəlxalq müstəvidə möhkəmləndirməli və xalq-iqtidar birliyinin strateji təməlini təşkil etməlidir.
Mövcud Azərbaycan Konstitusiyası 1918–1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini (AXC) müasir Azərbaycan Respublikasının hüquqi və mənəvi varisi kimi tanıyır ki, bu da tamamilə haqlı və qürurverici bir yanaşmadır. AXC müsəlman Şərqində ilk dünyəvi demokratik respublika olaraq tarixi bir nailiyyət idi və onun mirası Azərbaycan xalqı üçün böyük qürur mənbəyidir. Lakin Konstitusiyanın AXC-ni Azərbaycan dövlətçiliyinin başlanğıcı kimi təqdim etməsi (çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə istinad etməsinə rəğmən), xalqımızın zəngin və çoxəsrlik tarixi irsini yalnız XX əsrin əvvəlləri ilə məhdudlaşdırır. Bu yanaşma, Qafqaz Albaniyası və Atropatena kimi qədim dövlətlərdən tutmuş Səfəvilər imperiyası və xanlıqlar dövrünədək uzanan Azərbaycan dövlətçilik ənənəsini və milli kimliyimizi formalaşdıran mühüm mərhələlərdən yan keçir.
Azərbaycanın tarixi Qələbəsindən sonra bu möhtəşəm irsə yeni baxış zəruridir. Müasir ideoloji çərçivə təkcə AXC-nin deyil, ümumilikdə Azərbaycan sivilizasiyasının şanlı irsini əhatə etməlidir. Minilliklər boyunca bölgədə mədəniyyətin, elmin və idarəetmənin beşiyi olmuş Azərbaycanın tarixi, yalnız tarixi fakt kimi deyil, həm də milli birlik və qürur qaynağı kimi Konstitusiyada əksini tapmalıdır. Yeni konstitusion baxış bu irsi simvolik və ideoloji dəyərə yüksəltməklə, təkcə hüquqi əsas yaratmaqla kifayətlənməməli, eyni zamanda Azərbaycan xalqının suverenlik ruhunu və tarixi davamlılığını təcəssüm etdirməlidir.
Azərbaycanın zəngin tarixi dövlətçilik ənənələri və dərin köklərə sahib milli kimliyi, çağdaş dövrdə dövlət quruculuğu fəlsəfəsinin də tarixi yaddaşla uzlaşdırılmasını zəruri edir. Minilliklər boyunca Albaniya çarlıqlarından, Şirvanşahlar və Qacar dövrlərinə qədər formalaşmış monarxik idarəetmə ənənəsi xalqın idarəetmədə sabitlik, legitimlik və mənəvi bağ axtarışının simvolu olmuşdur. Bu baxımdan, yeni Konstitusiya təkcə texniki hüquqi sənəd deyil, həm də xalqın tarixi irsinin və mədəni yaddaşının müasir formada təcəssümü olmalıdır. Respublika institutlarının zəif sosial dayaqları və davamlılıq problemi fonunda, konstitusiyalı monarxiya modeli həm tarixi legitimliyi, həm də milli birliyi təmin edən simvolik və funksional çərçivə kimi çıxış edə bilər. Yeni Konstitusiya ilə təsbit olunacaq konstitusiyalı monarxiya Azərbaycanı həm öz köklərinə bağlayacaq, həm də çağdaş dövrün tələblərinə cavab verəcək sabit və çevik idarəetmə modelinin əsasını qoya bilər.
Konstitusiyalı monarxiya ənənə ilə müasirliyin sintezini təcəssüm etdirən, konstitusiya çərçivəsində irsi hakimiyyət prinsipini ifadə edən siyasi sistemdir. Bu yanaşma simvolik, tarixi və mənəvi hakimiyyətin (monarx tərəfindən təmsil olunan) demokratik məsuliyyət və hüququn aliliyi ilə (seçilmiş nümayəndələr və institutlar tərəfindən təmsil olunan) harmonik şəkildə birgə mövcud olduğu siyasi tarazlığı əks etdirir.
Konstitusiyalı monarxiya fəlsəfi olaraq dövlət (monarxda təcəssüm edən daimi, davamlı varlıq) ilə hökumət (müvəqqəti, dəyişkən və demokratik qurumlar) arasındakı fərqi vurğulayır. Bu quruluşda monarx davamlılığı, milli birliyi və kollektiv kimliyi simvolizə edir. Beləliklə, konstitusiyalı monarxiya fəlsəfi mənada sabitlik və dəyişiklik, ənənə və tərəqqi arasındakı barışığı ifadə edir.
Bugünkü Azərbaycanın siyasi rəhbərliyi tarixi Azərbaycan torpaqlarından olan Prezident tərəfindən təmsil olunur — bu torpaqlar hazırda Ermənistan ərazisində yerləşsə də, əsrlər boyu Azərbaycan xalqının mədəni və siyasi həyatında mühüm rol oynamışdır. Onun həyat yoldaşı isə Cənubi Azərbaycanın qədim və möhtəşəm şəhəri olan Ərdəbildəndir — bu bölgə Səfəvilər imperiyasının beşiyi olmuş, Azərbaycan etnogenezinin əsasında duran türk tayfalarının mədəniyyətinin və siyasi birliyinin formalaşmasında həlledici rol oynamışdır. Belə bir mənəvi və tarixi zəncir, Azərbaycanın həm coğrafi, həm də mənəvi sərhədlərinin nə qədər geniş və dərin olduğu iddiasını ortaya qoyur.
Əgər Azərbaycanda konstitusiyalı monarxiya qurulsa və Prezident Azərbaycan Xaqanı titulunu daşıyarsa, bu, sadəcə idarəetmə modelinin dəyişməsi deyil, xalqın tarixi köklərinə qayıdışı və öz keçmişinə sahiblənməsi anlamına gələcəkdir. Belə bir sistem, Səfəvilərdən, Qacarlar dövründən tutmuş müasir dövrə qədər uzanan dövlətçilik və suverenlik xəttini bərpa etmiş olar. Həm tarixi ədalətin bərpası, həm də milli ruhun dirçəlişi baxımından, hakimiyyətin bu cür ideoloji və simvolik əsasla qurulması, Azərbaycanın yalnız bu gününü deyil, həm də minillik irsini təmsil edəcək bir dövlət modeli yaradar.
Azərbaycanın konstitusiyalı monarxiyaya keçidi, onu bütün türk dövlətləri arasında yeni mənəvi və sivilizasiya lideri mövqeyinə yüksəldə bilər. Tamamilə respublika modelinə əsaslanan sistemlər çox zaman siyasi parçalanma və legitimlik böhranları ilə üzləşdiyi halda, Azərbaycanın qədim sülalə ənənələrinə söykənən konstitusiyalı monarxiya modeli millətin daxili birliyini gücləndirən, siyasi qarşıdurmaların fövqündə dayanan milli rəmz rolunu oynaya bilər. Belə bir idarəetmə forması, türk siyasi mədəniyyətində yüksək qiymətləndirilən sabitlik, ləyaqət və ardıcıllıq prinsiplərini təcəssüm etdirir və geniş türk dünyasının kollektiv yaddaşında əksini tapan mənəvi irslə səsləşir.
Demokratik idarəetməni qoruyaraq, eyni zamanda xalqı birləşdirən, simvolik, lakin güclü təsirə malik bir dövlət başçısı institutunu bərpa edən konstitusiyalı monarxiya modeli Azərbaycanın həm ənənəyə, həm də çağdaşlığa əsaslanan vizion sahibi olduğunu göstərər. Bu addım Azərbaycanı regiondakı digər ölkələrdən fərqləndirərək, siyasi mədəniyyətdə tarixi məsuliyyət, milli dəyərlər və sivilizasiya ardıcıllığı kimi anlayışlara əsaslanan yeni bir idarəetmə fəlsəfəsini təbliğ edən öncülə çevirə bilər. Beləliklə, Azərbaycan mənəvi əsaslara söykənən hakimiyyət modelini gündəmə gətirərək, türk dünyasında kimlik, birlik və uzunmüddətli sabitlik axtarışında olan dövlətlər üçün yolgöstərən nümunəyə çevrilə bilər, mənəvi kompas rolunu oynayaraq, zamanın ruhuna cavab verən dövlətçilik formulu təqdim edər.
Əgər geosiyasi dəyişikliklər bütün azərbaycanlıların vahid dövlətçilik çərçivəsində birləşməsinə imkan yaratsa, bu, təkcə milli bütövlüyün bərpası deyil, eyni zamanda uzaqgörənlik, tarazlıq və institusional müdriklik tələb edən mürəkkəb bir dövlətqurma prosesinin başlanğıcı ola bilər. Hazırda azərbaycanlıların əksəriyyıtinin müasir Azərbaycan dövlətinin hüdudlarından kənarda yaşadığını nəzərə alsaq, onların demoqrafik çəkisi istənilən demokratik seçki prosesində əhəmiyyətli üstünlük təşkil edəcəkdir. Bununla yanaşı, müstəqil Azərbaycan Respublikası – formalaşmış dövlət institutları, beynəlxalq inteqrasiya olunmuş idarəçilik təcrübəsi və nisbətən yüksək sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi ilə – belə bir keçid dövrünün səmərəli və davamlı şəkildə idarə olunması üçün dəyərli dövlətçilik irsi təqdim edir.
Bu baxımdan, indiki Azərbaycan Respublikasında konstitusion monarxiyanın yaradılması həm tarixi legitimliyi qoruyan, həm də milli həmrəyliyi təmin edən sabitləşdirici və birləşdirici çərçivə rolunu oynaya bilər. Azərbaycanın dövlətçilik ənənələrinə söykənən konstitusion monarx, seçki siyasətindən kənarda dayanan davamlılıq, birlik və neytrallıq simvolu kimi çıxış edə bilər, paralel olaraq isə qanunverici və icraedici institutlar – parlament, hökumət, dövlət idarəçiliyi – vahidləşmiş xalqın demoqrafik və mədəni müxtəlifliyini ədalətli şəkildə əks etdirəcək formada genişləndirilə bilər. Bu model, Bakının təcrübəli dövlət aparatının lider rolunu qorumaqla yanaşı, digər azərbaycanlıların da milli gələcəyin formalaşmasında tamhüquqlu iştirakını təmin etmiş olar. Beləliklə, qarşılıqlı hörmət, tarixi yaddaş və ortaq taleyə əsaslanan ümummilli kimlik daha da möhkəmlənər.
Konstitusional monarxiyanın iqtisadi üstünlükləri
Christian Bjørnskov və Peter Kurrild-Klitgaard "Müasir monarxiyalar və respublikalarda iqtisadi artım və institusional islahatlar: 1820-2000-ci illər üzrə tarixi müqayisəli təhlil" adlı tədqiqatlarında 27 ölkənin 1820-2000-ci illər ərzində iqtisadi inkişaf modellərini və institusional islahatların təsirlərini araşdırırlar. Tədqiqat müəllifləri respublikaların iqtisadi inkişaf və islahatların uğurlu tətbiqi baxımından monarxiyalardan mütləq üstün olduğu ənənəvi düşüncəni sorğulayırlar. Geniş statistik məlumatlardan istifadə edərək, idarəetmə formasının (monarxiya və ya respublika) ölkənin iqtisadi göstəricilərinə və institusional islahatları effektiv şəkildə həyata keçirmək qabiliyyətinə ciddi təsir edib-etmədiyini qiymətləndirirlər.
Araşdırmanın nəticələri göstərir ki, ümumilikdə iqtisadi artım templəri baxımından monarxiyalar və respublikalar arasında ciddi fərq yoxdur. Lakin iri miqyaslı institusional islahatların təsirlərinə nəzər yetirdikdə, əhəmiyyətli fərqlər ortaya çıxır. Respublikalarda böyük islahatlardan sonra qısa və orta müddətdə nəzərəçarpan iqtisadi geriləmələrə rast gəlinir. Əksinə, monarxiyalar belə islahatlardan təxminən on il müddətində iqtisadi cəhətdən daha çox faydalanırlar. Bu da göstərir ki, monarxik idarəetmə strukturu böyük institusional dəyişikliklərin daha sabit və effektiv tətbiqini təmin edən amillərə malik ola bilər.
Bu nəticələr onu deməyə əsas verir ki, monarxiyalar genişmiqyaslı islahatların gətirdiyi keçid xərclərini azaltmağa imkan verən xüsusiyyətlərə sahibdirlər. Bu xüsusiyyətlərə simvolik birlik və uzunmüddətli idarəçilik perspektivləri kimi amillər aid edilə bilər. Tədqiqat idarəçilik formalarının institusional islahatların effektivliyinə təsirini göstərərək, monarxiyaların müəyyən şəraitdə böyük həcmli institusional dəyişikliklərin mürəkkəbliyini daha uğurla idarə etmək üçün üstünlüklərə malik ola biləcəyini ortaya qoyur.
Pensilvaniya Universitetinin professoru Mauro F. Guillén “Simvolik birlik, sülalə davamlılığı və qarşı güc: Monarxiyalar, Respublika və İqtisadiyyat” adlı araşdırmasında monarxiyaların iqtisadi təsirlərini respublikalarla müqayisədə tədqiq edir və onların mülkiyyət hüquqlarına və bunun nəticəsində yaşayış səviyyəsinə necə təsir etdiyini nəzərdən keçirir. 1900–2010-cu illər arasında 137 ölkəni əhatə edən panel məlumatlarından istifadə edən Guillén iddia edir ki, xüsusilə konstitusiyalı və demokratik monarxiyalar, mülkiyyət hüquqlarının qorunması baxımından respublikalardan daha üstün mövqedədirlər. Bu qoruma üç əsas mexanizm vasitəsilə həyata keçirilir: simvolik birlik yolu ilə daxili münaqişənin azaldılması, sülalə davamlılığı ilə icra hakimiyyətinin uzunmüddətli hökmranlığının mənfi təsirinin yumşaldılması və monarxın veto və ya qarşı güc kimi çıxış edərək icra hakimiyyətinin səlahiyyətlərini məhdudlaşdırması. Bu mexanizmlər birgə şəkildə adambaşına düşən ÜDM-in yüksəlməsinə töhfə verir.
Tədqiqatın empirik nəticələri bu hipotezləri güclü şəkildə dəstəkləyir. Məlum olur ki, monarxiyalar daxili münaqişələrin, uzunmüddətli icra hakimiyyəti dövrlərinin və məhdudiyyətsiz icra səlahiyyətlərinin mülkiyyət hüquqlarına mənfi təsirini əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilir. Tədqiqat həmçinin göstərir ki, konstitusiyalı monarxiyalar bu sahədə mütləq monarxiyalardan daha yaxşı nəticə göstərirlər və mülkiyyət hüquqlarının qorunması ilə iqtisadi göstəricilər arasında müsbət əlaqə mövcuddur. Praktik baxımdan isə monarxiyaların bənzər idarəetmə problemləri ilə üzləşən respublikalarla müqayisədə adambaşına düşən ÜDM-ə müsbət və ölçülə bilən təsiri var.
Guillén ənənəvi düşüncəni — monarxiyaların köhnəlmiş və müasirliyə zidd olduğu fikrini — təftiş edir. Araşdırma konstitusiyalı və demokratik monarxiyaları, siyasi sabitliyi, iqtisadi inkişafı və ictimai həmrəyliyi gücləndirə bilən institutlar kimi təqdim edir. Monarxiyalar təkcə tarixi qalıq deyil, həm də ənənəni müasir idarəetmə mexanizmləri ilə birləşdirərək əlverişli iqtisadi şərait yarada bilən uyğunlaşma qabiliyyətli institutlardır.
Fəlsəfi əsas
Fəlsəfi anlamda Qələbə sadəcə bir an deyil, transformasiyadır. Qələbə qazanan xalq artıq sadəcə siyasət detallarını müzakirə edən demokratik aktorlar deyil, yeni düzənin suveren yaradıcısıdır. Bu suveren enerji seçkilərin, partiyaların və ehtirasların dəyişkənliyinə qarşı immunitetə malik bir qurumda saxlanılmalıdır.
Qalib xalqdan yüksələn monarx bir tiran deyil, sintezdir. Hegel'in təbirilə desək, o, konkret ümumidir—xüsusi kimlik və universal legitimliyin dialektik vəhdətidir. Hegel, "Hüquq Fəlsəfəsi" əsərində Monarxın etik ideyanın gerçəkləşməsi, rasional zərurət olduğunu vurğulayır. O, qanundan yüksək deyil, qanunun ən saf etik təcəssümüdür. Qalib xalq üçün Monarx, onların iradəsinin sabitləşmiş, institutlaşdırılmış və ucaldılmış formasıdır.
Benedikt Anderson millətləri "təsəvvür edilən icmalar" kimi düşünməyi tövsiyyə edirdi. Lakin təsəvvür simvollar tələb edir və qan xəttini, ənənəni və publik təqdisi birləşdirən şəxsdən daha davamlı simvol yoxdur. Bu, mistisizm deyil, antropologiyadır. René Girard'ın qeyd etdiyi kimi, ictimai nizam qurban mexanizmi vasitəsilə sabitləşir. Qələbə sonrası cəmiyyətdə Monarx anti-qurbana çevrilir: şöhrətin canlı simvolu olaraq xalqın ehtiraslarını intiqamdan daimi sabitliyə yönəldir.
Blackstone bir zamanlar Monarxı "bütün şərəfin mənbəyi" adlandırmışdı. Müasir hüquq təlimində belə ifadələr köhnəlmiş görünə bilər. Lakin Lon L. Fuller'in qeyd etdiyi kimi, hüquq məqsəd və əxlaq üzərində qurulmuş mənalı bir kommunikasiya sistemidir. Əgər Monarx ilahi əmr ilə deyil, xalqın öz qalib iradəsindən yaranarsa, onun legitimliyi istənilən prosedurla seçilmiş vəzifəlidən daha yüksək olur. O, xalqın konstitusionalizminin təcəssümünə—canlı hüquq formasına çevrilir.
Bundan başqa, hüquq nəzəriyyəsinin mübahisəli, lakin dahiyanə nümayəndəsi Carl Schmitt suverenliyin fövqəladə vəziyyətlərdə ortaya çıxdığını vurğulayırdı. Qələbə anının özü bir istisnadır—tarixdə yeni suveren formaya çağırış edən bir qırılmadır. Schmitt "Siyasi Teologiya" əsərində yazır: "Fövqəladə vəziyyəti müəyyən edən şəxs suverendir". Amma xalq qələbə qazandıqda, özü həmin suveren olur və onların Monarxı yüksəltmək qərarı konstitusiya əsaslı qanuni aktdır. Bu, Hans Kelsen'in "Grundnorm"—bütün digər normaların qaynaqlandığı əsas norma adlandırdığı şeyin ifadəsidir. Xalq qələbədən sonra Monarxı siyasi quruluşunun zirvəsinə yerləşdirərsə, bu akt özü qanuniliyi təşkil edir.
Biz qalib ruhun Monarxını təklif edirik—konstitusiya səlahiyyətləri olan, milli ruhun və vəhdətin qoruyucusu kimi çıxış edən şəxsi.
Cross Media Təhlil Mərkəzi
10:54 03.04.2025
Oxunuş sayı: 42547
