Kölgə təhsili (Repetitorluq) və onun tənzimlənməsi

1-ci məqalə

Bizim ölkəmizdə repetitorluq adlanan kölgə təhsili, əsas təhsil sistemindən kənarda verilən əlavə özəl dərslər olaraq müəyyən edilir və qlobal səviyyədə təhsil, iqtisadiyyat və sosial dinamika ilə sıx bağlı böyük bir fenomenə çevrilmişdir. Bu analitik məqalə kölgə təhsilinin müxtəlif formalarını, yayılmasının səbəblərini və ölkələr arasında və daxilində müşahidə olunan fərqlilikləri statistik məlumatlarla və müqayisəli təhlillərlə araşdırır.

Kölgə təhsili üç əsas formada özünü göstərir.

Birinci formada repetitorluq xidməti fərdi müəllimlər tərəfindən təklif və təşkil edilir. Bu forma Kamboca, Misir, Qana, Türkiyə və post-sovet ölkələrində geniş yayılıb. Burada müəllimlər birbaşa repetitor kimi fəaliyyət göstərir, dərs müəssisələrini idarə edir, komissiyalar qarşılığında vasitəçilik edir və ya "evdə qalma" üsulu ilə dərs verirlər. Bu bazar strukturunda əsas təkanverici qüvvə, müəllimlərin maaşlarının yetərsizliyi və təhsil sistemindəki maliyyə məhdudiyyətləridir. Beləliklə, repetitorluq həm müəllimlərin gəlirlərini artırır, həm də əsas təhsildəki boşluqları doldurur.

İkinci formada peşəkarlaşmış repetitor müəssisələri üstünlük təşkil edir. Bu forma Avstraliya, Kanada, Fransa, Yaponiya, Cənubi Koreya və ABŞ kimi ölkələrdə yayılıb. Bu müəssisələr əsasən aqressiv marketinq strategiyaları tətbiq edən şirkətlər tərəfindən idarə olunur və əsas təhsil sistemindən müstəqil fəaliyyət göstərir. Bu ölkələrdə müəllimlər ümumilikdə sabit maaşlara və yüksək sosial statusa sahib olduqları üçün repetitorluğa geniş ehtiyac duymurlar. Honq-Konq və Yaponiyada isə müəllimlərin çox sıx iş qrafiki repetitorluğa vaxt ayırmalarını daha da çətinləşdirir.

Üçüncü forma isə daha çox yuxarıdakı ikisinin hibrid modeldir.

Kölgə təhsilinin hər üç formasının tənzimlənməsi üçün müxtəlif alətlərdən istifadə edilir. Bu barədə növbəti məqalədə geniş məlumat veriləcək.

Kölgə təhsilinə təsir edən faktorlar

İqtisadi amillər xüsusilə resursların məhdud olduğu bölgələrdə kölgə təhsilinin geniş yayılmasında mühüm rol oynayır. Maaşların aşağı olduğu ölkələrdə müəllimlər gəlirlərini artırmaq üçün repetitorluğa müraciət edirlər. Misir bu baxımdan diqqətçəkən bir nümunədir və burada repetitorluq fenomeni 1940-cı illərdən etibarən normal hala çevrilib. Çində isə iqtisadi şərait yaxşılaşdıqdan sonra belə repetitorluq sosial norma və rəqabət səbəbindən davam edir.

Mədəni kontekst kölgə təhsilinin yayılmasına ciddi təsir göstərir. Şərqi Asiyada, xüsusən Cənubi Koreya və Yaponiyada yüksək rəqabət, sosial iyerarxiya və mühüm imtahanlar repetitorluğun geniş yayılmasına səbəb olur. Çində aparılan milli sorğuda şəhər şagirdlərinin 46,8%-nin, kənd şagirdlərinin isə 16,9%-nin repetitorluq aldığı müəyyən olunub ki, bu da ciddi sosial-iqtisadi fərqləri əks etdirir.

COVID-19 pandemiyası qlobal səviyyədə kölgə təhsilini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirdi. Məktəblərin bağlanması ilə dərslərin rəqəmsl məkana keçməsi repetitorluğun internet üzərindən genişlənməsinə şərait yaratdı. Bu vəziyyət ABŞ və Keniyada valideynlərin müəllimləri uşaqlarına dərs vermək üçün işə götürməsi ilə nəticələndi və repetitorluğun daha da legitimləşməsinə və uzunmüddətli təsirinə yol açdı.

Regional xüsusiyyətlər

Şərqi Asiya kölgə təhsilinin tarixi və mədəni baxımdan ən çox yayıldığı bölgələrdən biridir. Aşağı gəlirli Asiya ölkələri olan Banqladeş, Vyetnam və Hindistanda isə iqtisadi ehtiyac repetitorluğu gücləndirir.

Qərb ölkələrində kölgə təhsili ənənəvi olaraq daha aşağı səviyyədə olmuşdur. Lakin ictimai təhsil sisteminin çatışmazlıqları və rəqabətin artması ilə repetitorluğa maraq yüksəlmişdir. Böyük Britaniyada 2019-cu ildə aparılan sorğu göstərdi ki, orta məktəb müəllimlərinin 24%-i son iki il ərzində repetitorluqla məşğul olub.

Yunanıstan və Kiprdə rəqabətli təhsil strukturları və əlavə təhsilin sosial normaya çevrilməsi səbəbindən daim yüksək repetitorluq iştirakına malikdir. Yunanıstanda aparılan bir sorğu göstərib ki, universitetə daxil olanların təxminən 80%-i repetitorluq alıb. bu statistika regiondakı repetitorluq bazarınınin tensivliyini aydın şəkildə nümayiş etdirir.

Şimali Avropa güclü ictimai təhsil sistemləri sayəsində repetitorluqdan uzun müddət uzaq qalsa da, son dövrlərdə rəqabətin artması ilə repetitorluğun da artması müşahidə edilir. Latın Amerikası isə xüsusilə Argentinada, repetitorluq sahəsində yeni üfüqlər fəth edilməkdədir.

Qlobal baxışda böyük fərqliliklər müşahidə olunsa da, bir sıra ölkələrdə şagirdlərin yarıdan çoxu, bəzi yerlərdə isə 90%-dən çoxu repetitor xidmətlərindən istifadə edir. Bu fenomen təhsilin ayrılmaz hissəsinə çevrilmiş və gələcəkdə də təhsil siyasətinin əsas müzakirə mövzularından biri olmağa davam edəcəkdir.

Aşağıdakı cədvəldə dünyanın müxtəlif ölkələrində kölgə təhsili ilə bağlı statistik məlumatlar təqdim edilir.

Ölkə	Kölgə təhsili
Argentina	Kordoba Universitetində 360 birinci kurs tələbəsi arasında 2016-cı ildə sorğu keçirilib. Müəyyən edilib ki, Hüquq fakültəsində oxuyan tələbələrin 17.5%-i universitetə qəbul olmazdan əvvəl özəl repetitor xidməti alıb, eyni göstərici Stomatologiya fakültəsi üçün 30.9%, İqtisadiyyat fakültəsi üçün 39.2% və Tibb fakültəsi üçün 92.4% olub.
Avstriya	2017-ci il məlumatlarına görə akademik (gimnaziya) istiqamətdə təhsil alan yuxarı orta məktəb şagirdlərinin 28%-i cari və ya əvvəlki ildə repetitor xidməti almışdı.
Banqladeş	Milli ev təsərrüfatları sorğusunun məlumatları göstərib ki, 2000-ci ildə özəl repetitorluğa yazılma faizlər şəhər yerlərində 47.7%, kənd yerlərində isə 27.5% olub. 2010-cu ildə təkrarlanan sorğu bu göstəricilərin müvafiq olaraq 66.7% və 53.9% olduğunu ortaya qoyub. 2017-ci ildə aparılmış digər bir tədqiqata görə iki fərqli yerdə yerləşən səkkiz orta məktəbdə 8-ci və 10-cu siniflərdən 401 şagird arasında ingilis dili repetitorluğunda ümumi iştirak nisbəti 71.3% təşkil edib və ailələrin özəl repetitorluğa aylıq orta xərci 16 ABŞ dolları olub.
Braziliya	2013-cü ildə tədqiqatçılar müəyyən ediblər ki, dövlət məktəblərində təhsil alan şagirdlərin 22.0%-i, özəl məktəb şagirdlərinin isə 51.9%-i müntəzəm olaraq özəl repetitorluqdan istifadə edirdi. Onlar əlavə ediblər ki, 2008-ci ildə təxmin edilən illik orta xərclər dövlət məktəbi şagirdləri üçün 1,389 ABŞ dolları, özəl məktəb şagirdləri üçün isə 2,456 ABŞ dolları olub.
Kanada	2013-cü ildə aparılmış tədqiqata görə Kanadalı valideynlərin 33%-i əlavə təhsil xidməti üçün müraciət edib və 9 yaşlı uşaqların 21%-i hər hansı növ özəl repetitorluq xidmətindən yararlanıb. Bundan əlavə, aşkar edilib ki, 1990-cı illərdən 2000-ci illərə qədər Kanadanın böyük şəhərlərində repetitorluq bizneslərinin sayı sürətlə artıb.
Çin	2021-ci ilin yaz semestrində ibtidai və aşağı orta məktəb şagirdlərinin 48.1%-i akademik repetitorluq xidməti almış, bu göstərici payız semestrində 21.7%-ə düşmüşdür. Akademik olmayan repetitorluq və evdə repetitorluq üzrə iştirak nisbətləri də 50.8%-dən 38.9%-ə enmişdir. 2020-ci ildə aparılmış araşdırma göstərmişdir ki, şəhər yerlərində yaşayan 9-cu sinif şagirdlərinin 46%-i (yəni 26 milyon insan) onlayn ingilis dili repetitorluğu almışdır. 9-cu sinif şagirdlərinin onlayn ingilis dili təhsili bazarının ölçüsü 2020-ci ildə 3.7 miyard ABŞ dolları olmuşdur. Ənənəvi oflayn bazarın isə 24 milyon istehlakçısı olduğu bildirilmişdir.
Kipr	2003-cü ildə ailələrin 74%-i özəl repetitorluq üçün pul xərclədiklərini bildirmiş, 2009-cu ilə qədər bu göstərici 80%-ə yüksəlmişdir.
Almaniya	Tədqiqatçılar 2013-cü ildə 4,500 ailədən toplanmış məlumatları təhlil ediblər. İbtidai sinif şagirdlərinin 6%-i repetitor xidməti alırdı, yuxarı sinif şagirdləri arasında isə bu göstərici 18% təşkil edirdi. 17 yaşlı uşaqların 47%-i isə təhsil həyatları boyunca ən azı bir dəfə repetitorluq xidməti aldıqlarını bildiriblər. Bu göstəricilər 2000-ci ildən etibarən əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır.
Çexiya	2016-cı ildə aparılmış tədqiqata görə Praqada şagirdlərin 47.5%-i ya fərdi özəl dərslər alır, ya da universitetə qəbul üçün hazırlıq kurslarına qoşulurdu. Digər regionda isə bu göstərici 35.9% təşkil edirdi.
Honq Kong	Tədqiqatçılar 2010/11-ci illərdə 16 orta məktəbdə 9-cu sinifdən 967 və 12-ci sinifdən 657 şagird arasında sorğu keçiriblər. Onlar müəyyən ediblər ki, 9-cu sinif şagirdlərinin 53.8%-i, 12-ci sinif şagirdlərinin isə 71.8%-i hər hansı növ repetitor xidməti aldıqlarını bildiriblər. Orta məktəb şagirdi üçün median repetitorluq xərci aylıq 1,570 Honq Konq dolları (200 ABŞ dolları) təşkil edib ki, bu da orta ailənin ümumi aylıq gəlirinin təxminən 8.7%-nə bərabər olub.
İran	2019-cu ildə Sanandac şəhərində 300 orta məktəb şagirdi arasında aparılan sorğu göstərib ki, onların 61%-i özəl repetitor xidməti alır. Bu şagirdlər arasında 22%-i bir il, 13%-i iki il, 41%-i üç il, 16%-i isə dörd və ya daha çox il repetitorluq xidməti almışdır. Şagirdlərin yarısından çoxu (64%) həftədə dörd saatdan çox repetitorluq dərslərində iştirak etmişdir.
Yaponiya	Yano Tədqiqat İnstitutu 2017-ci ildə Yaponiyanın repetitorluq (cuku) bazarının ölçüsünün 969 milyard yen olduğunu və illik 0.7% artım göstərdiyini bildirib. 2017-ci ildə fərdi repetitorluq bazarının ölçüsü 8.6 milyard dollar etmişdir. Rəsmi məlumatlara görə (Yaponiya, METI, 2019), 2018-ci ildə ölkədə 46,734 gakushu cuku (fənn və testlərə hazırlıq üzrə repetitorluq) fəaliyyət göstərmiş və bu müəssisələrdə 327,500 əməkdaş çalışmışdır. 2017-ci ildə bu sahənin ümumi gəliri 8.9 milyard dollar olub. Bundan əlavə, Yaponiya Təhsil, Mədəniyyət, İdman, Elm və Texnologiya Nazirliyinin hesabatına əsasən, 2018-ci ildə gakushu juku və fərdi repetitorlar tərəfindən təqdim olunan xidmətlərə ailə xərcləri müxtəlif təhsil səviyyələri üzrə belə olub: Dövlət və özəl bağça şagirdləri üçün illik orta repetitorluq xərcləri müvafiq olaraq 760 dollar və 1340 dollar Dövlət və özəl ibtidai məktəb şagirdləri üçün 1638 dollar və 4100 dollar Dövlət və özəl aşağı orta məktəb (lower-secondary) şagirdləri üçün 3394 dollar və 3575 dollar Dövlət və özəl yuxarı orta məktəb (upper-secondary) şagirdləri üçün 3444 dollar və 4214 dollar.
Cənubi Koreya	2006-cı ildə ailələrin özəl repetitorluq xidmətlərinə çəkdiyi ümumi xərclər 24 trilyon Koreya vonu (25.13 milyard dollar) və ya ÜDM-in 2.8%-i həcmində qiymətləndirilmişdir ki, bu da ibtidai və orta təhsil üçün dövlətin ayırdığı vəsaitin 80%-nə bərabər olmuşdur. Daha yeni məlumatlara əsasən, Koreya Statistika İnformasiya Xidməti (KOSIS) tərəfindən aparılmış Özəl Təhsil Xərcləri Sorğusu (2019) göstərmişdir ki, 2019-cu ildə ibtidai məktəb şagirdlərinin 57.9%-i hər hansı növ repetitor xidməti almışdır (fərdi, qrup, internet vasitəsilə, evdə və ya özəl kurslarda). Aşağı orta məktəb şagirdləri üçün bu göstərici 61.8%, yuxarı orta məktəb şagirdləri üçün isə 49.7% təşkil etmişdir.
Pakistan	İllik Təhsilin Vəziyyəti Hesabatı (ASER) kənd və şəhər yerlərində məlumatları ayrı-ayrılıqda toplayır. · 2019-cu ildə kənd yerlərində dövlət məktəblərində təhsil alan uşaqların 6%-i, özəl məktəb şagirdlərinin isə 22%-i özəl repetitor xidməti alırdı. Ən yüksək göstəricilər 10-cu sinifdə qeydə alınmışdır – müvafiq olaraq 11% və 28%. · 2018-ci ildə şəhər yerlərində dövlət məktəblərində təhsil alan uşaqların 25%-i, özəl məktəb şagirdlərinin isə 45%-i repetitor xidmətindən yararlanırdı. Yenə də 10-cu sinifdə iştirak səviyyəsi ən yüksək olmuşdur – 42% və 59%. Hətta 1-ci sinif səviyyəsində belə bu göstəricilər 21% və 13% təşkil etmişdir.
Polşa	Długosz (2017) 3,479 məzun arasında sorğu keçirərək müəyyən edib ki, onların 52.0%-i özəl dərslər alıb
Qətər	2015-ci ildə aparılan bir sorğuda 37 orta məktəbdə 1,298 valideyndən məlumat toplanmışdır. 8-ci və 9-cu siniflərdə təhsil alan uşaqların valideynlərinin 29.3%-i övladlarının özəl repetitor xidməti aldığını bildirib. 11-ci və 12-ci siniflərdə isə bu göstərici 45.0% olmuşdur.
Sinqapur	The Straits Times-də dərc olunan bir hesabat göstərib ki, tədris və inkişaf mərkəzlərinin sayı 2012-ci ildə təxminən 700-dən, 2019-cu ildə 950-dən çox olmuşdur. Sinqapur Statistika Departamenti tərəfindən aparılan 2017/18-ci il Ailə təsərrüfatları xərcləri sorğusuna əsasən ailələrin özəl repetitorluq xidmətlərinə illik xərcləri 1 milyard dollar təşkil etmişdir ki, bu da 2012/13-cü ildəki 815.6 milyon dollardan artmışdır.
Böyük Britaniya	İngiltərə və Uelsdə 2018-ci ildə 11–16 yaş aralığında olan 2,381 şagird arasında aparılan sorğuda onlardan özəl və ya ev repetitorluğu xidməti alıb-almadıqları soruşulmuşdur. London üzrə respondentlərin 41%-i bu sualı müsbət cavablandırmışdır. Ölkənin qalan hissəsində isə bu göstərici 27% olmuşdur.
ABŞ	Buchman və digərləri (2010) Milli Təhsil Tədqiqatına əsaslanaraq ailə gəlirlərinə görə SAT/ACT hazırlıq xidmətlərindən istifadə tendensiyalarını təhlil etmişlər. İllik ailə gəliri 50,000 ABŞ dollarından çox olan ən varlı ailələrdə, 15%-i intensiv şəkildə özəl hazırlıq kurslarından istifadə etmiş, təxminən 10%-i isə fərdi repetitor tutmuşdur. Digər ailələr arasında isə 5–10%-i bu iki SAT/ACT hazırlıq formasından yararlanmışdır. ABŞ Təhsil Departamentinin hesabatlarına görə: 2006–07-ci illərdə 17%-i əlavə repetitorluq xidməti almışdır 2003–2008-ci illər arasında dövlət tərəfindən təsdiqlənmiş əlavə təhsil provayderlərinin sayı 1,024-dən 3,050-yə qədər üçqat artmışdır.