Narkotik istehsalını maliyyələşdirən, korrupsiyalaşmış bir təşkilat Azərbaycanda fəaliyyət göstərə bilməz

ABŞ-nin Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID) iqtisadi inkişaf, humanitar yardım və demokratiyanın təşviqi kimi məqsədlərlə fəaliyyət göstərib. Uzunmüddətli iqtisadi və sosial inkişafa yönəlmiş proqramlar, səhiyyə və təhsildən tutmuş idarəetməyə qədər uzanan “yardımlar”. Bütün bunlar və dahası ictimaiyyətə göstərilənlərdir. Bəs aysberqin görünməyən tərəfləri?

100-dən çox ölkədə proqramı olmuş bu təşkilat ABŞ hökumətinin “müstəqil” agentliyi idi. Əsasən mülki xarici yardımın idarə edilməsinə cavabdeh olmuşdu. Azərbaycanda 1991-ci ildən fəaliyyət göstərmiş və daha çox kənd təsərrüfatı, qadın sahibkarlığı, kiçik və orta biznesin inkişafı, gənclərin bacarıqlarının artırılmasına diqqət ayırmış, regionlarda qadın resurs mərkəzləri yaratmışdır. Azərbaycanın iqtisadiyyatını şaxələndirmək və davamlı inkişafını dəstəkləmək üçün müxtəlif proqramlar həyata keçirmişdir. Yalnız bununla bitməyən yardım proqramları səhiyyə və idarəetməni də əhatə etdi. Məsələn, COVİD-19 pandemiyası dövründə təcili yardım sistemlərinin təkmilləşdirilməsi və tibbi avadanlıqların təmin edilməsi kimi tədbirlər görülmüşdür. Həmçinin, ölkədə olan demokratik institutların gücləndirilməsi, qanunun aliliyinin təmin edilməsi istiqamətində də layihələr həyata keçirmişdir. Lakin bizi düşündürən bir sual var: USAID və dolayısı yolla ABŞ hökuməti əslində bu yardımların fonunda hansı məqsədlərini həyata keçirmək istəyirdi?

ABŞ-nin Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi öz məxfi əməliyyatlarını həyata keçirmək məqsədilə USAID-dən istifadə etməsi bilinən reallıqdır. USAID-in davamlı olaraq bir ölkədə fəaliyyət göstərməsi həmin dövlətin daxili işlərinə qarışması, siyasi proseslərə müdaxilə etməsi və hakimiyyət çevrilişlərinə cəhd məsələlərini, necə deyərlər, maskalaması deməkdir. Azərbaycanda olan fəaliyyəti dövründə dəfələrlə eyni üsullara əl atsa da, bu planlar dövlətin xüsusi xidmət orqanları tərəfindən zamanında ifşa edilib və reallaşmasına imkan verilməyib. Vaxtilə Azərbaycanda “NİDA”, “Dalğa” kimi təşkilatları maliyyələşdirən, hökumət əleyhinə qeyri-qanuni aksiyalar təşkil etdirməkdən çəkinməyən qurum öz fəaliyyətini pərdələmək üçün 2014-cü ildə “müstəqil medianın inkişafı” üçün 2,4 milyon dollar məbləğində qrant ayırmış, vəsaiti özlərinə yaxın bildikləri media və qurumlara qeyri-şəffaf formada paylamışdır. Rəsmi qurumlar tərəfindən bu layihələrə ehtiyac olmadığı bildirilsə də, sözügedən qurum fəaliyyətini dayandırmırdı, çünki buradakı əsas məqsəd informasiya toplamaq və yeni tərəfdaşlar, xidmət göstərənlər cəlb etmək idi. İnformasiyanın əsas mənbəyi isə USAID və ABŞ Milli Demokratiya İnstitutundan (MDI/NDI) maliyyələşən müxalifətyönlü QHT-lər, media qurumları idi ki, onlar aldıqları qrant müqabilində lazım olan informasiya və dəstəyi göstərməyi özlərinə borc bilirdilər. MDI/NDI-nin Bakıdakı nümayəndəliyinin keçmiş rəhbəri olmuş Aleks Qriqoryevsin bank hesabından 2 milyon dollar vəsaiti bir sıra QHT-lərə, bəzi şəxslərə paylaması da bunun təzahürüdür.

2018-ci ildə ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) Azərbaycandakı nümayəndəliyinin direktoru olmuş Cey Sinqh öz müsahibəsində belə bir fikir vurğulamışdı: “...Şübhəsiz ki, qarşıda görüləcək hələ çox işlər var”. Görəsən, o, görüləcək işlər deyəndə əslində nəyi nəzərdə tuturdu? 2023-cü ilin noyabrın 21-də Qarabağı tərk edən 100 min ermənini “qaçqın” adlandırmağı? Yoxsa Azərbaycanın keçirdiyi son antiterror əməliyyatından sonra həmin ermənilərə “humanitar yardım” ayırmaq qərarına gəlməsini?

Bəli, USAID-in Azərbaycandakı sonunu gətirəcək məqam məhz bu idi. Qurumun rəhbəri Samantha Poverin “X” hesabında etdiyi açıqlamadan sonra Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev “X” hesabındakı paylaşımında ABŞ-ni haqlı olaraq tənqid edib. Hikmət Hacıyev öz haqlı reaksiyasını “Maskaları çıxarın. USAID-ə artıq yer yoxdur” cümləsi ilə bitirmişdi.

Amma bu tənqid yalnız Samantha Poverin açıqlamasına görə deyildi. ABŞ dövlət katibinin köməkçisi Ceyms Obrayn 2023-cü ilin noyabrın 15-də Konqresdə çıxışı zamanı Azərbaycanla ikitərəfli münasibətlərin əvvəlki kimi ola bilməyəcəyini, Vaşinqtonun Bakı ilə yüksək səviyyəli ikitərəfli görüş və təmasları təxirə saldığını deməsi və ABŞ-nin iki ölkə arasında sülh danışıqlarında inkişaf görənədək Azərbaycana birbaşa yardımları qadağan edən 907-ci düzəlişdən imtinanın müddətini uzatmayacağını bildirməsi də bütün bunlara əlavə idi. ABŞ rəsmisinin bəyanatını “qərəzli” adlandıran rəsmi Bakı isə 2023-cü ilin noyabrın 16-da bu ölkədən yüksək səviyyəli səfərləri ləğv etdiyini açıqladı. ABŞ dövlət katibi Antoni Blinkenlə telefon danışığında Prezident İlham Əliyev bu çıxışdan narazı olduğunu bildirmiş, son bəyanatlar və atılan addımların Azərbaycan-ABŞ münasibətlərinə ciddi zərər vurmasını qeyd etmişdir.

Xatırlamaq lazımdır ki, Azərbaycanın Xarici İşlər naziri Ceyhun Bayramov Gürcüstan Xarici İşlər naziri Maka Boçorişvili ilə birgə mətbuat konfransında demişdi ki, de-yure olaraq 1 iyun 2024-cü il tarixindən etibarən ABŞ-nin Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin Azərbaycanda faəliyyət göstərməsinin hüquqi əsası yoxdur və onun fəaliyyətinin tam olaraq dayandırılmasının vaxtı yetişib.

Hələ illər öncə Azərbaycan rəhbərliyi USAID-in fəaliyyətindəki arzuolunmaz nüansları həm təşkilat, həm də ABŞ rəhbərliyinin diqqətinə çatdırmışdı. Lakin o zaman bu narahatlığa ciddi yanaşılmadı və bu xəbərdarlıqlara məhəl qoyulmadığı üçün ötən ilin fevral ayında USAID-lə olan müqavilənin müddəti uzadılmadı. Bu qərar bir çox dairələr tərəfindən radikal addım kimi qiymətləndirilsə də, bu gün Tamp administrasiyasının da USAID-in müstəqil statusunu ləğv etməsi həmin addımın doğruluğunu sübut edir. Hansı ki, bioloji silah hazırlayan, Əfqanıstanda narkotik məhsulların istehsalını maliyyələşdirən, korrupsiyalaşmış bu təşkilat kriminal şəbəkəyə çevrilmişdir və məhvə məhkum qurum kimi qiymətləndirilmişdir.

34 il Azərbaycanda faəliyyət göstərsə də, torpaqlarımızın Ermənistan tərəfindən işğalına dair bəyanat yaymamış, 1992-ci ildə Xocalıda baş vermiş soyqırıma səssiz qalmış, qaçqınların probleminin həllinə dəstək olmamış, Qərbi azərbaycanlıların qayıdış hüquqlarına dair hər hansı tədbir keçirməmiş, ərazi bütövlüyümüzü təmin etdiyimiz zaman sözdə müharibəyə qarşı əslində isə ordumuz, dövlətimiz əleyhinə kampaniyaya start vermiş, ermənilərin müdafiəsinə qalxmış, “Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü təmin edir” demək əvəzinə “etnik təmizləmə” ifadəsini gündəmə gətirmiş bir təşkilatın fəaliyyətinin dayandırılması ən doğru addım idi. Bizdən sonra digər ölkələrin də oxşar addımlar atması dövlət rəhbərliyinin güclü siyasi iradəsindən xəbər verir.

Vaxtilə Ukraynada “narıncı”, Gürcüstanda “məxməri”, Qırğızıstanda “zanbaq” inqilablarının ssenarilərini Azərbaycanda da həyata keçirməyə cəhd göstərən qurum radikal qüvvələri dəstəkləyərək, milli dəyərlərə hörmət göstərməyərək öz prinsiplərindən uzaqlaşmışdı. İndi təşkilat yenidən qurulur və biz ümid edirik ki, yenidən formalaşdırılacaq USAID əvvəlki səhvləri təkrarlamayacaq, ölkələrin suverenliyinə, dəyərlərinə, milli maraqlarına hörmətlə yanaşacaq. Belə olan halda Azərbaycan dövləti də USAID-lə əməkdaşlıq məsələlərinə yenidən baxa bilər.

Nigar Yahyazadə