Vəliəhd şahzadə Məhəmməd bin Salmanın megapolis layihəsi NEOM, xüsusilə son dövrlərdə tənqidlərin hədəfinə çevrilib. Son hesabatlara görə, layihə korrupsiya, işçi ölümləri, irqçilik və qadın düşmənçiliyi ilə mübarizə aparır. Bununla yanaşı, NEOM Səudiyyə Ərəbistanı üçün tarixi əhəmiyyət daşıyacaq.
NEOM, ölkə iqtisadiyyatını şaxələndirmək və neftə olan asılılığı azaltmaq məqsədi daşıyan iddialı Vision 2030 layihəsinin bir hissəsidir. 26,500 km² sahəyə yayılan layihə, ölkənin qərbində, Tabuk əyalətində yerləşir. İlk dəfə 2017-ci ildə vəliəhd şahzadə tərəfindən elan edilən NEOM, yunan dilində “yeni” mənasını verən “neo” və ərəb dilində “gələcək” mənasını verən “mustaqbal” sözlərinin birləşməsindən yaranıb.
Əvvəlcə 500 milyard dollarlıq bir layihə kimi nəzərdə tutulan NEOM-un xərcləri, Bloomberg-in aprel 2024 tarixli hesabatına əsasən, 1,5 trilyon dollara yüksəlib. Layihənin əksər əsas komponentlərinin 2039-cu ildə tamamlanması gözlənilir. Səhrada inşaatlar davam edərkən, 1,5 trilyon dollarlıq investisiyanın NEOM-u yaşıllandıra bilib-bilməyəcəyi isə zamanla bəlli olacaq. Digər tərəfdən, NEOM çoxsaylı bölgələrdən ibarət olacaq ki, hər biri dizayn, ölçü və təxəyyül baxımından iddialıdır. Amma NEOM-un əsasını 5 önəmli bölgə təşkil edir.
Çox güman ki, NEOM layihələri arasında ən yaxşı tanınanı olan The Line, səhrada 34 kvadrat kilometrlik bir sahəyə yayılan, 170 kilometr uzunluğunda, aynalı şəhər xətti kimi inşa edilir. Şəhərin orijinal planlarında 500 metr hündürlüyündə və 200 metr enində "şaquli təbəqəli" binalar yer alır. Tamamilə piyada üçün nəzərdə tutulan şəhərin ən azı 95 faizinin bərpa olunan enerji ilə təmin olunması planlaşdırılır. Bu xətt şəhərində ümumilikdə 9 milyon nəfərlik əhalinin yerləşməsi və nəqliyyatın 5 dəqiqə ərzində təmin olunması nəzərdə tutulur. Oktyabr 2024-ə qədər 5 km-lik mərkəzi hissənin 2030-a qədər tamamlanması planlaşdırılır. Layihənin tam olaraq isə 2045-ci ilə qədər başa çatdırılması hədəflənir.
Oxagon, inteqrasiya edilmiş sənaye limanı və yaşayış mənzillərinə ev sahibliyi edəcək səkkizbucaqlı bir sənaye şəhəri olacaq. Oxagon da tamamilə bərpa olunan enerji ilə işləyəcək. Dubadan təxminən 25 kilometr şimalda yerləşəcək və təxminən 200-250 kvadrat kilometr ərazini əhatə edəcək. Burada suyun duzsuzlaşdırılması zavodu, hidrogen zavodu və okeanoqrafiya tədqiqat mərkəzi olacaq. Layihə, Asiya, Avropa və ABŞ-ın şərq sahili arasında ticarətin təxminən 13 faizinin həyata keçirildiyi Süveyş kanalının cənubundakı Qırmızı dənizə uzanacaq.
Üzən sənaye şəhəri Oxagon, 1GW-lıq süni intellekt data mərkəzi də qurmağı planlaşdırır. Oxagon-un CEO-su Vişal Vanço Semafor-a verdiyi müsahibəsində ilk 400 MW-lıq fazanın bu il imzalana biləcəyini iddia edib. Digər tərəfdən, şayiələrdə Elon Musk-ın da NEOM-a daxil ola biləcəyi deyilir. Bu, Oxagon-dakı data mərkəzi ilə bağlı olub-olmadığı bəlli deyil, amma NEOM-da çox sayda data mərkəzi yer alacaq. Musk-ın Tesla və xAI şirkətləri üçün bir data mərkəzi qurma fikri uzaq görünmür. Hətta Musk bir müddət əvvəl belə bir açıqlama vermişdi: “Səudiyyə Ərəbistanındakı Neom kimi böyük layihələr zamanın sınağından keçir, onları təəccüblü hesab edirəm.”
Ərəb Yarımadasında ilk böyük açıq hava xizək mərkəzi olacaq Trojena layihəsi 2022-ci ildə başlamışdı. Layihənin 2029-cu ildə Asiya Qış Oyunlarına ev sahibliyi edəcəyi gözlənilir. Bölgə Səudiyyə Ərəbistanının ən yüksək dağlarına ev sahibliyi edir və NEOM veb saytına görə, Trojena “qışda sıfırın altında temperatur yaşayır və ilin digər dövrlərində daha sərin, ilıq iqlimə malikdir.” Görüntüdə solda yerləşən göl isə süni şəkildə tikiləcək.
Oktyabr 2024-də Sindalah, tamamlanan ilk NEOM bölgəsi oldu. NEOM, dörd yerli podratçı və 60 alt podratçının iştirakı ilə iki ildə inkişaf etdirilən layihənin ilk qonaqlarını qəbul etdiyini və Səudiyyə Ərəbistanında lüks turizmdə yeni bir dövr başladığını elan etdi. NEOM-un şimal-qərb sahillərindən 5 km uzaqda yerləşən Sindalah, 840,000 kvadrat metr sahəyə yayılan bu layihə ilə 2028-ci ilə qədər gündəlik 2,400 qonağı qəbul etməyi və Səudiyyə Ərəbistanının mehmanxana və turizm sektorlarında böyüməni təşviq etməyi planlaşdırır. Sindalah sularında 45-i NEOM-a məxsus olmaqla 1,100 balıq növü və 300-dən çox mərcan növü yaşayır. Sindalah, qonaqlar üçün 440 otaq, 88 villa və 218 lüks xidmətli mənzil təqdim edir.
Magna, Akaba körfəzi sahilində yerləşən lüks bir həyat tərzi dəniz kənarı istiqaməti olaraq dizayn edilir. Region 120 kilometrlik bir əraziyə yayılan 12 əsas istiqamətə ev sahibliyi edəcək və “dayanıqlı turizmdə qızıl standart” olmağı hədəfləyən bir təbiət qoruğuna ev sahibliyi edəcək. Magna bölgəsi çərçivəsində çoxsaylı layihələr yer alır ki, bunların çoxu turizm fəaliyyətləri ilə əlaqəlidir.
Digər tərəfdən, NEOM, digər bütün mega layihələr kimi müxtəlif xoşagəlməz hadisələrin də mərkəzində dayanır. Son illərdə NEOM-un inşa edildiyi ərazidə yaşayan yerli xalqın zorla köçürüldüyü bildirilmişdi. Keçmiş bir Səudiyyə kəşfiyyat zabiti, polkovnik Rabih Alenezi, 2024-cü ilin may ayında bu məlumatları təsdiqləmişdi. Yaşanan digər bir problem isə layihələrin ləng irəliləməsidir. Vision 2030 hədəfi çox güman ki, 2040-cı illərə qədər uzanacaq. The Line üçün 2030-da başa çatdırma hədəfi mümkün olmayan bir işə yaxın görünür. Layihədə 2030-da 9 milyon əhalinin 1,5 milyonunun yerləşməsi hədəflənirdi, lakin cari məlumatlarda bu rəqəm cəmi 300 min civarına enmişdir. Yaşanan işçi ölümləri də layihənin təməlini sarsıtmağa davam edir. Əlavə olaraq, nəhəng layihələrin ekoloji təsirlərinin kifayət qədər araşdırılmadığı qeyd edilir. Ən sonda, 170 kilometr uzunluğunda və 200 metr hündürlüyündə bir strukturun tikilməsinin radikal təsirləri olacağı gözlənilir.
Emil Nağızadə
